باش سۉز:
چین‌نینگ پکن شهریده، غربی مملکتلر اینیقسه امریکا قۉشمه ایالتلری‌نینگ جدی رقیب‌لری بۉلمیش روسیه جمهور باشلیغی ولادیمیر پوتین و شمالی کوریا رهبری کیم جونگ‌اون حضوریده اۉتکزیلگن یېریک حربی نمایش‌ده، ینه بیربار دنیا رقابت‌لری قنچه‌لیک جدی اېکنی نمایش اېتیلدی.
اۉزی هم ینگی رقابت‌لرگه سبب بۉلگن بو حربی نمایش‌ده، چین جمهور باشلیغی شی‌جین پینگ دنیا گواهی بۉلیب تورگن احوال‌دن آگاه‌لنتیردی. چین جمهور باشلیغی‌نینگ آگاه‌لنتیریشیچه «دنیا تینچ‌لیک و اوروش ایکّی تنلاو اۉرته‌سیده قالگن دیر»
چین دولت رهبری‌نینگ بو آگاه‌لنتیریشی اچّیق بیر حقیقت‌نی آچیقله‌دی. بو حقیقت دنیانینگ کوچلی مملکتلری اۉرته‌سیده‌گی کېلیشماوچیلیکلر و رقابت‌لر کون سایین خلق‌ارا ترتیب‌نی قرانغو بیر کېله‌جک ساری یوزمه – یوز قیلماقده.
حاضرگی اساسی سوراق جهان کوچلی ممکتلری رقابت‌لری دنیا ترتیب‌نی بحران تامان آلیب کېته‌یپمی؟
بیر قطب‌لیک و نیچه قطب‌لیک؛ شرق و غرب اۉرته‌سیده‌گی ینگی و کوچلی تارتیشوو
دنیا ایکّینچی اوروشی‌دن کېیین امریکا قۉشمه ایالتلری‌نینگ دنیاده‌گی نفوذی مثال بۉلمه‌گن بیر درجه‌ده آشدی و نېچه اۉن ییللر دیر که امریکا یککه‌لیکده دنیا مملکتلری اوستیگه نفوذ قیلیب، کۉپلب ساحه‌لر و جهان‌ده یوز بېره‌یاتکن کۉپلب اۉزگریش‌لرده اۉز گپینی اۉتکزیب و عملگه آشیریب کېلماقده.
بیراق سۉنگّی ییللرده اېسه، امریکانینگ تک‌قطبی اوشبو نفوذی قتّیق قرمه-قرشیلیکلر بیلن یوز مه یوز بۉلیب؛ روسیه و چین کبی مملکتلر امریکانینگ بو حاکمیتی‌گه نقطه قۉییش و دنیا نېچه قطب‌لیک ینگی ترتیب‌نی اۉزیگه آلیشی اوچون اولگورماقده. واشنگتن اېسه بو اینتیلیشلر برابریده تۉخته‌ماقده. نتیجهده شرق وغرب کوچلری آره‌سیده تارتیشوولر تاباره کېنگه‌ییب بارماقده دیر.
شرقی کوچلر بیرلیگی؛ استراتیژی یا – ده وقتینچه‌لیک تاکتیک؟
سۉنگی ییللر ایچیده، امریکا طلبی‌گه قرشی شرقی مملکتلر اینیقسه شرق کوچلری اۉرته‌سیده بیرلیک کېنگه‌یماقده. بو وضعیت اینیقسه امریکاده دونالد ترامپ حکومت‌گه کېلیشی‌دن کېیین امریکا و باشقه بیر قنچه مملکتلر اۉرته‌سیده ضدیت‌لر آشیشی سبب کېسکینلشگن.
اوشبو وضعیت سایه‌سیده، شرق‌نینگ ناتو تشکیلاتی دېب بیلینگن «شانگهای همکارلیکلر تشکیلاتی» و «بریکس تشکیلاتی» کوچ‌لنیب بارماقده. شونینگدېک هندوستان، چین و روسیه اۉرته‌سیده اقتصادی، سیاسی و حربی همکارلیکلر آشگنی کوزه‌تیله‌دی.
شرقی کوچلر اۉرته‌سیده بیرلیک کوچه‌ییب باره‌یاتکنینی قوییده‌گی واقعه‌لرنی مثال بېریب ایتیش ممکن دیر:
- هندوستان امریکا باسیمی‌گه تَن بېرمه‌ی روسیه‌دن نفت ساتیب آلیشی؛
- مسکو هندوستان‌گه کۉپراق قورال و حربی امکانیت‌لرنی ساتیش اوچون اولگوریشی؛
- شرق دولتلری اینیقسه روسیه، چین و شمالی کوریا رهبرلری چین‌ده بیرگه ییغیلیشی؛
- تورکیه ناتو تشکیلاتی اعضاسی بۉلیشی‌گه قره‌مسدن شانگهای تشکیلاتی ییغینیده حضور تاپیشی؛
بو واقعه‌لر شرقی کوچلر اۉرته‌سیده بیرلیک برقرار اېتیلیشیدن روایت قیلسه -ده بیراق بو مملکتلر اۉرته‌سیده هم جدی کېلیشماوچیکلر موجود. چین و روسیه ایکله‌سی هم شرق بلوکی‌گه رهبریت قیلیش‌نی خواهله‌یدی. باشقه بیر تاماندن هندوستان هم هیچ قچان روسیه و چین نفوذی سایه‌سیده اۉسیش‌گه تیار بۉلمه‌یدی. حال بو که امریکا رهبرلیگیده بۉلگن غربی مملکتلر اۉرته‌سیده نسبی بیر کېلیشوو موجود دیر.
غزه و اوکراین اوروشی؛ کوچلی مملکتلرنی بیر بیراویگه قرشی کوچ سینه‌ش میدانی
غزه و اوکراین‌ده ایکّی ییل‌دن بېری اوروش کوچلی دوام اېتیشی، دنیانینگ کوچلی مملکتلری اۉرته‌سیده‌گی کېلیشماوچیلیکلر و رقابت‌لر جدی بۉلگنی‌نینگ آچیق بیر مثالی دیر.
اۉن مینگلب انسان جانینی آلگن مذکور اوروش‌لر یکونلنیشی مقصدیده تکلیف اېتیلگن هر قنده‌ی بیر ریجه، امریکا، روسیه یا چین یا – ده باشقه نفوذلی بیران مملکت‌نی منفعت‌گه ضد بۉلگنی سبب رد اېتیلیب کېلماقده دیر.
شو باعث دنیا مملکتلری غزه و اوکراین اوروش‌لرینی یکونلنتیریش اوچون حاضرگچه موفق بۉلالمه‌گن.
افغانستان؛ دنیا کوچلری رقابتیده قربان بۉلگن مملکتلردن بیری
افغانستان حاکمیتی تۉرت ییل‌دن بېری طالبان قۉلی‌ده توشیب قالگن. اوشبو مدت ایچیده افغانستان خلقی آغیر کونلرنی باش‌دن کېچیرماقده و مملکت اېسه نا انیق بیر سیاسی تقدیرسیزلیک بیلن دوچ بۉلیب قالگن.
افغانستان بو آغیر احوالی دوام اېتیشی‌گه اساسی سبب‌لردن بیری دنیا مملکتلری اۉرته‌سیده‌گی کېلیشماوچیلیکلر دیر.
بیرلشکن ملتلر تشکیلاتی اینیقسه بو تشکیلات‌نینگ خوفسیزلیک کېنگشی‌ده افغانستان خصوصیده هر قنده‌ی بیر ریجه یا – ده ابتکار قۉلگه آلینگن حالده، بو ابتکار مملکتلر رقابت‌لری سبب ناکام قالیب کېلگن.
بیرلشکن ملتلر تشکیلاتی تامانیدن افغانستان اوچون مخصوص وکیل تانیشتیریلیشی معماگه دوچ کېلگنی، بو تشکیلات‌نینگ افغانستان خصوصیده بۉلگن دوحه ییغینی نتیجه‌سیز قالیشی، طالبان رهبرلری خارجی سفرلریده‌گی چېکلاولر عملگه آشیریلمسلیگی و شونگه اۉخشش باشقه بیر قنچه مساله‌لر امریکا، چین و روسیه رقابت‌لری سبب کوتیلگن نتیجه‌نی اۉزیگه آلمه‌گن.
چونکه افغانستان خصوصیده هر بیر مساله‌نی واشنگتن قبول قیلسه، مسکو و پکن رد قیله‌دی و عکسینچه.
خلاصه
سۉنگی ییللرده دنیا مملکتلری اۉرته‌سیده رقابت‌لر خلق‌ارا ترتیب‌نی جدی سایه‌سی آستیده بوزماقده. کۉپ قطب‌لیک بیر ترتیب اوچون غربی مملکتلر اینیقسه امریکا بیلن کوره‌شیب تورگن شرقی مملکتلر اۉرته‌سیده هم جدی کېلیشماوچیلیکلر موجود دیر.
شو وضعیت سبب، دنیا مملکتلری کېله‌جکده بوندن- ده آغیرراق کونلر و تارتیشوولرگه گواه بۉلیشی ممکن. افسوس که بو وضعیت‌دن کۉپراق افغانستان کبی ضعیف‌راق مملکتلر رنج اېته‌دی.
