موسی الخوارزمی(780-850)
کتابده شهرلر، تاغلر، دېنگیزلر، آراللر و دریالرده‌گی 2402 ته جیوگرافیک جای نینگ کوردیناتلری کېلتیریله‌دی. شهرلر، دریالر، تاغلر، آراللر و باشقه عنصرلر اقلیملر بۉییچه تقسیملنگن. اقلیم سۉزی اصلیده یونانچه کلیمه – «آغیش» سۉزیدن کېلیب چیققن بۉلیب، اونی فنگه گیپرخ(هیپارخوس؛ یونان یولدوزشناسی) (عصرمیزدن آلدینگی 2 عصر) کیریتگن. گیپپرخ یېر نینگ آدملر یشیدیگن قِسمینی 12 ته اقلیمگه اجرتگن. اوندن سۉنگ پتالېمېی اقلیملرنینگ سانینی 8 تگه‌چه کمیتیره‌دی، لېکن اۉز «جغرافیه»سیده او اقلیملر نظریه سیگه تۉله رعایه قیلمیدی، چونکه جیوگرافیک جایلرنی منطقه‌لر و یېپرخيه‌لر بۉییچه بۉله‌دی.
جغرافیه‌نی اقلیملر نظریه سیگه تۉله رعایه اېتگن حالده بیرینچی مرته خوارزمي بیان قیله‌دی. او یېر نینگ مأمور، یعنی انسانلر یشیدیگن آباد قِسمینی یېتّی اقلیمگه اجره‌ته‌دی. خوارزمي قدیمگی یونان عالِمی پتالېمېیدن فرقلی اۉلراق، منطقه‌لر، مملکتلر و اولرده‌گی جیوگرافیک جایلرنی اېمس، بلکه 1-اقلیمدن تا 7-اقلیمگچه جایلشگن جایلرنی توصیف اېته‌دی.
خوارزمي نینگ جیوگرافیک رساله‌سی اۉرته عصرلرده‌گی اېنگ بیرینچی جیوگرافیک اثر اېدی. شو نینگ اوچون اونینگ اقلیملر نظریه‌سی کېینگی دورلرده جغرافیه نینگ رواجلنیشیده کتّه اهمیت کسب اېتدی. خصوصاً، اونینگ اقلیملر نظریه‌سی یېرنینگ مأمور قِسمینی اقلیم منطقه‌لری بۉییچه اۉرگنیشنی آسانلشتیردی.
خوارزمي هم پتالېمېی کبی اوزونلیکلرنی کپر آراللریدن باشلب حسابلیدی. خوارزمي اېکوا‌توردن جَنوبده 8 شهر، 1-اقلیمده 64-شهر، 2-اقلیمده 54 شهر، 3-اقلیمده 59 شهر 4-اقلیمده 146 شهر، 5-اقلیمده 79 شهر، 6-اقلیمده 63 شهر، 7-اقلیمده 25 شهر و 7-اقلیمدن شِمالده 40 شهر نینگ کوردیناتلرینی کېلتیره‌دی.
رساله نینگ ایکّینچی بابیده اقلیملرده‌گی تاغلر توصیفلنه‌دی. تاغلرنینگ باشی و آخیری نینگ کوردیناتلری کېلتیریله‌دی. خوارزمي یقین و اۉرته شرقده‌گی همده کوکز و مرکزي آسیاده‌گی تاغلرنی هم او یېرلرده‌گی شهرلر کبی باتفصیل بیان قیله‌دی. شونگه قره‌گنده عالِم او یېرلر نینگ جغرافیه‌سی بیلن شخصاً تنیش بۉلگن کۉرینه‌دی.
رساله‌نینگ اوچینچی بابیده خوارزمي دېنگیزلرنی، تۉرتینچی بابیده آراللرنینگ قیرغاق چیزیقلری و اولرده‌گی پونکتلرنی، بېشینچی بابده اېسه مملکتلرنی، آلتینچی بابیده اېسه دریالر و بولاقلرنی توصیفله‌یدی.
خوارزمي نینگ «کتاب سورت العرض» اثری کۉپ عالِملر تامانیدن اۉرگنیلگن. لېکن اثر شو پیتگچه تۉله روشده بیرارته حاضرگی زمان تیلیگه ترجمه قیلمگن. 1983 ییلی عالِم نینگ 1200 ییللیک یوبیلیی مناسبتی بیلن بیزده بو اثرنینگ اۉزبېکچه ترجمه‌سی خوارزمي نینگ «تنلنگن اثرلر»ی ترکیبیده چاپ اېتیلدی.
خوارزمي نینگ یوقاریده کېلتیریلگن اثرلرياق او فن نینگ قطار ترماقلری نینگ اساسچیسی بۉلگنلیگینی کۉرسه‌ته‌دی. اونینگ غایه‌لری متیماتیکه و یولدوز شناسلیک نینگ آیاققه توریشی و رواجلنیشیگه سبب بۉلدی. حاضرگی دورده اونینگ خدمتلری جهان افکار عامه‌سی تامانیدن اعتراف اېتیلگن.
خوارزمي اثرلری دنیا نینگ تورلی کتابخانه‌لریده سقلنه‌دی. تورلی غرب و شرق تیللریگه ترجمه اېتیلگن. او اۉز اثرلری، اختراعلری بیلن نه فقط اۉز وطنینی، بلکه عرب خلیفه‌لیگی نینگ علمي یوتوغی، اۉز دوری مدنیتی نینگ یوکسک نتیجه‌لرینی بوتون دنیا و برچه عصرلرگه مشهور اېتدی. حاضرده اونینگ نامیگه تورلی مملکتلرده (اېران، تورکمنستان، اۉزبېکستان و باشقه‌لر) مکافات و مداللر تأسیس اېتیلگن، کۉچه، مؤسسه‌لرگه ناملری قۉییلگن.
ت.ف.د. ه. احمداف
[1] محمد ابن موسی الخوارزمي. تنلنگن اثرلر. تاشکېنت، «فن»، 1983، 78-بېت.
[2] ه. پ. یوشکېویچ. اریفمې‌تیچېسکي ترکتات محمد ابن موسی الخوارزمی. ترودы انستیتوته ایستاریی یېستېستوازن‌نیه ای تخنیکيی، ان سسر، وыپ. 1، م.، 1964.
[3] ه. پ. یوشکېویچ. ایستاريه متیما‌تیکی و سرېدنېې وېکه. م.، 1961.
[4] محمد الخوارېزمی. متیماتیک ترکتاتы. ت.، 1964.
[5] محمد ابن موسی الخوارزمي. تنلنگن اثرلر. ت.، «فن»، 1983.
[6] و. و. برتالد. ووېدېنيې ک ایزدنيو خودود ال-اده‌م. ساچینېنيې: ت. وییی، م.، 1973، ستر. 504-545.
اۉگیرووچی: ز. س
