شادملک خاتون
تاریخچی شرَف‌الدین علی یزدی‌نینگ یازیشیچه، شادملک خاتون سمرقند شهری‌نینگ قویی طبقه‌سیگه منسوب هنرمند عایله‌سیده دنیاگه کېله‌دی. امیر تېمور نینگ سیوکلی نبیره‌سی خلیل سلطان میرزا (میرانشاه میرزا نینگ اۉغلی، 1366-1408) کونلردن بیر کون شهر چېتیده‌گی باغ کۉچه‌دن آتده اۉتیب کېته‌یاتیب، شادملک‌که کۉزی توشه‌دی و اونی سېویب قاله‌دی. خلیل سلطان میرزا (1384-1411) جسارتلی، حربي صلاحیتلی و استعدادلی ییگیت بۉلگن. بلاغتگه یېتگچ، اونی اصلزاده خاندان قیزیگه اویلنتیریشگن. اوندن بیر اۉغلی هم بار اېدی. اما شادملک‌نی سېویب قالگچ، اۉز زمانه‌سی‌نینگ تعامیلیگه قرشی اۉلراق، شو قیزگه اویلنه‌دی. طبيعي که، بوندی «تېنگسیز» نکاحگه تېمور باشلیق بوتون اولاد قرشی توریشگن. بیراق خلیل سلطان میرزا نینگ قطعي قراری غالب چیقه‌دی. امیر تېمور اوّلیده قتّيق غضبلنگن بۉلسه-ده، کېینچه‌لیک نبیره‌سیگه بۉلگن یوکسک اعتقادی طفیلی اونینگ گناهینی کېچیره‌دی.
امیر تېمور وفاتیدن سۉنگ، 1405 ییل مارچ آییده خلیل سلطان میرزا سمرقند تختیگه اۉتیره‌دی. او سلطنتنی باشقریشده عدالتنی باش مېزان قیلیب، مملکت ایچکی و تشقی احوالینی یخشیلش چاره‌لرینی ایزلیدی. لېکن خاتینی شادملک بېگیم‌نینگ سلطنت ایشلریگه فعال اره‌لشووی نتیجه‌سیاولراق، ارکانی دولت آره‌سیده اَیریم ناراضیلیکلر نینگ کېلیب چیقیشیگه سبب بۉله‌دی. شادملک بېگیم تېمور نینگ برچه بېوه خاتینلری و خاص کنیز‌کلرینی حربي باشلیقلر و عملدارلرگه انعام قیلیش حقیده خلیل سلطان میرزاگه مصلحت بېریب، اونی کۉندیره‌دی. جمله‌دن، 1406 ییلده تېمور نینگ بېوه خاتینی تومن آغا بېگیمنی امیر شیخ نورالدین‌گه خاتینلیککه بېره‌دی. ابن عربشاه‌نینگ یازیشیچه، سرای ملک خانیم بیلن توکل خانیملرنی شادملک بېگیم نینگ مخفي بویروغیگه بناءً زهرلب اۉلدیرگنلر. تېمور دوریده‌گی بېک و عملدارلرگه یېترلی التفات هم کۉرستیلمیدی. خزینه و سلطنت ایشلریده شادملک بېگیم‌نینگ فعالیتی بدتر کوچیه‌دی. شادملک بېگیم نینگ خواهش-اراده‌سی ایله قویی طبقه‌گه منسوب کیشیلر یوقاری لوازملرگه کۉتریله‌دی. تېمور صفداشلریگه قره‌مه-قرشی اولراق، شادملک بېگیم نینگ خواهشیگه موافق، قنده‌ی دیر بابا تورموش دېگن کیمسه تۉله حقوقلی وزیرلیک منصبینی اېگه‌للیدی. اوّلگی عملدارلردن العهد ارغاون شاهلرگه هم هېچ قنده‌ی رغبت بۉلمه‌یدی.
ارکان دولت اۉرته‌سیده وجودگه کېلگن بونده‌ی نابرابرلیک سلطنت پایدېواریگه رهنه سالیشی مقرر اېدی. ذاتاً، انه شونده‌ی قولی وضعیت شاهرخ میرزا اوچون اسقاتدی. 1409 ییل بهاریده شاهرخ میرزا قۉشینی بادخېز موضیعیگه کېلیب تۉختیدی. خلیل سلطان میرزا نینگ قۉشینی اېسه شهر سبزده جنگه تیار حالده تورردی. شو اثناده شِمالده امیر خدایداد باشچیلیگیده قۉزغلان کۉتریلگنی حقیده خبر قېله‌دی. خلیل‌سلطان میرزا اساسي قۉشین‌نی شهر سبزده قالدیریب، 4000 عسکر بیلن امیر خدایداد قرشی باریشگه مجبور بۉله‌دی. 1409 ییل 30 مارچ کونی خلیل سلطان میرزا امیر خدایداد تامانیدن اسیرگه آلینیب، سمرقندگه کېلتیریله‌دی و کېینچه‌لیک فرغانه‌گه آلیب کېتیله‌دی. اونینگ خاتینی شادملک بېگیمنی اېسه شاهرخ میرزاگه تاپشیره‌دیلر. اَیریم معلوماتلرگه قره‌گنده، شاهرخ میرزا شادملک بېگیمنی حقارتلب، کۉپ عذاب-عقوبتلرگه دچار قیله‌دی. نهایت، خلیل سلطان میرزانی فرغانه‌دن اۉترارگه کېلتیریب، امیر شیخ نورالدین واسطه‌چیلیگیده شاهرخ میرزا بیلن خلیل سلطان میرزا اۉرته‌سیده بیتیم توزیله‌دی. بیتیمگه موافق، خلیل سلطان میرزا ماورالنهر حکمرانلیگیدن واز کېچه‌دی. بو نینگ عوضیگه رهی ولایتی‌نینگ حاکمی اېتیب تعیینلنه‌دی. خاتینی شادملک بېگیم قَیتریب بېریله‌دی. کۉپ اۉتمی، 1411 ییل 4 نوامبر چارشنبه کونی خلیل سلطان میرزا ری شهریده بېتاب بۉلیب، وفات اېته‌دی. اَیریم معلوماتلرگه قره‌گنده، او زهرلنیب اۉله‌دی. شوندن سۉنگ 1411 ییل‌نینگ آخریده اېریدن کېین یششنی ایسته‌مه‌گن شادملک بېگیم زهر ایچیب عالمدن اۉته‌دی.
تورغون فیضي‌یوف نینگ «تېموري ملکه‌لر» کتابیدن آلیندی.
اۉگیرووچی: ز. س
