عبدالله عالِم، امیر تېمورنینگ سِرلی اوزوگی
امیر تېمور حضرتلری‌نینگ حیرت‌آموز سِرلی اوزوکلری حقیده بو کونگه کېلیب ینگی معلوماتلر عیان بۉلدی. چونکه بو قیمت‌بها دردانه اۉزبېکستان‌نینگ تاریخي یادگارلیکلریدن بیری بۉلیب، تاریخ زرورقلریده تېنگسیز، مثلی کۉریلمه‌گن تاپیلمه‌دیر. شو باعث، اوشبو مقاله‌ده انه شو مشهور اوزوک حقیده فکر یوریته‌میز. بعضی بیر خارجي مملکَتلرده اعلان قیلینگن تاریخي معلوماتلرده امیر تېمور تمغه‌سی ضرب قیلینگن بو نادر بویوم آسترالیا یاکه ایتالیاده‌گی موزیملردن بیریده تاریخي یادگارلیک صفتیده سقلنیب کېلینه‌یاتگنلیگی تخمین قیلینه‌دی.
افغانستان نینگ اتاقلی تاریخ شناس عالِملری اکادمیسین عنایت الله شهراني، نورالله خان تالقاني، عبدالحمید مبارز و استاد خلیل الله خلیلی جنابلری‌نینگ دري تیلیده چاپ اېتیلگن مقاله‌لریده هم اوشبو سِرلی اوزوک تیلگه آلینه‌دی. اولرنینگ قۉللریده بۉلگن بیرلمچی حجتلر تحلیلی بۉییچه صاحبقران امیر تېمورنینگ اوشبو اوزوگی حقیده مفصل معلوماتلر بېریله‌دی.
اوشبو مقاله آرقه‌لی اۉزبېکستان‌نینگ علمي جماعتچیلیگی و امیر تېمور جمغرمه‌سی مسوول خادملرینی اوشبو موضوعگه دقّت-اعتبارلرینی قره‌تماقچیمن. شاید بو یادگارلیک بۉییچه تېگیشلی علمي ایزلنیشلر آلیب باریلسه و خلقیمیزگه اوشبو نایاب، بې‌بها بویوم حقیده باتفصیل معلوماتلر بېریلسه.
افغانستان‌ده چاپ اېتیلگن عبدالحمید مبارز و استاد خلیل‌الله خلیلی‌لرنینگ مقاله‌لریده اوشبو اوزوک حاضر قه‌یېرده، قَیسی مملکتده یاخود قَیسی شخصي کاللېکتسيه‌ده اېکنلیگی موهوم بۉلیب قاله‌یاتگنلیگی تأکیدلنه‌دی. افغانستان‌نینگ مدنیت وزیری معاونی لوازمیده ایشلب کېلگن عبدالحمید مبارزنینگ «تاریخ دهه‌سیده‌گی اساسي قانون» کتابیده یازیلیشیچه، 1973 ییلی 27 مییده افغانستان نینگ سابق پادشاهی محمد ظاهرشاه روم شهریدن جیینی محمد داوودگه مکتوب یۉللب، تاپیلمه‌نی قَیتریشنی التماس قیلگن اېکن:
عالیقدر محمد داوودخان جنابی عاليلریگه! نهایت صمیمي قیزغین سلاملرنی سیزگه یۉللب، برچه ارکانی دولتلرینگیز بیلن سیزگه ساغلیق-سَلامتلیک، اوزاق عمر و کېله‌جک ایشلرینگیزده اولکن یوتوق، آمدلر تیلب، قان-قرینداشلرینگیز نامیدن قوییده‌گی التماسنامه بیلن مراجعت اېته‌من. البته، کمینه‌نگیزنینگ حرمت و التماسینی بجا اېتگه‌یسیز. مېنینگ ایش جاییمده سلطان حسین بایقرادن قالگن بیر دانه نادر قۉلیازمه و بیر دانه قیمت‌بها اوزوکنی مېنگه یوبارسنگیز بس دېب امید قیله‌من. مېنگه باشقه ملک و دولت کېره‌ک اېمس».
اوشبو مکتوبدن درَک تاپگن «ارگ» سرایی نینگ باش قوماندانی جنرال محمد ضیا یوقاریده نامی قید اېتیلگن نادر قۉلیازمه و اوزوکنی پنهانه آلیب، آسترالیا جۉنیدی و او یېردن سیاسي باش‌پناه سۉرب، شو مملکتده قاله‌دی. نورلله تالقانی‌نینگ سۉزلریگه قره‌گنده: «اوشبو اوزوک آسترالیاده‌گی موزیملردن بیریگه کتّه مبلغ عوضیگه ساتیلگن». باشقه عالِملر ظاهرشاه جنابلری نینگ اۉزلری ایتالیاده‌گی موزیملردن بیریگه اوشبو نایاب تاپیلمه‌نی ساوغه قیلیب یوبارگن دېگن فکر-ملاحظه‌لرنی هم بیان اېتیشگن.
بو تخمینلرنینگ قَیسی بیری حقیقتگه تۉغری کېلیشینی حاضرچه حیات بۉلگن 91 یاشلی محمد ظاهرشاه جنابلری انیقلیک کیریتیشی ممکن.
افغانستانده‌گی «مجله آریانا» ژورنالی نینگ 1333 هجري-شمسي ییل، 9-سان، 13-15-بېتلریده‌گی مرحوم استاد خلیل الله خلیلي‌نینگ «سلطان حسین بایقرا آرامگاهی» دېگن مقاله‌سیده اوشبو اوزوک سابق افغانستان پادشاهی محمد ظاهرشاه جنابلریگه هدیه قیلینگنلیگی تۉغریسیده مکمل معلومات بېریلگن.
حاضرده امریکا قۉشمه ایالتلری شهرلریدن بیریده علمي-تیدقیقات آلیب باره‌یاتگن تاریخ شناس عالِم، اکادمیک عنایت الله شهرانی جنابلری‌نینگ تأکیدلشلریچه، بو اوزوک صاحبقران امیر تېمورگه تېگیشلی بۉلیب، اونینگ گردشیده قوییده‌گی سۉز «راستی-روستی» «کوچ عدالتده‌دیر» عباره‌سی بارلیگینی و باشقه بېلگیلرنی تحلیل اېته‌دی. عیناً شو سۉزلر صاحبقرانگه تېگیشلی اېکنلیگی تاریخي معلوماتلر اۉز عکسینی تاپگنلیگی همه‌گه معلوم. بو عالِم نینگ فکریچه، اصلیده بو اوزوک ایلک بار تورک خاقانی اۉغوزخانگه تېگیشلی بۉلگن. اوشبو بې بها دردانه تورک خاقانلیگی سلاله‌لریدن اولاددن-اولادگه میراث بۉلیب اۉتیب، 9 عصرده خالد بنی برمک قۉلیگه کېلیب توشگنلیگی حقیده هم روایت بار.
ایتیشلریچه، تورک شهزاده‌لریدن بیری بغداد شهریگه سفر قیلیب، خالد بن برمک‌نینگ حضوریگه کیریشگه ایزین سۉره‌یدی. پادشاه‌‌نینگ اجازه‌سی بیلن اونینگ قبولیگه قدم قۉیه‌دی. خالد بن خالدنینگ سانیگه باغلنگن، اونی برچه خوف-خطردن، طعامیگه زهرلی مادّه‌لر اره‌لشتیریلگنلیگی و باشقه‌لردن آگاه قیلووچی ماسلمه درحال تېبره‌نه باشله‌یدی. پادشاه نینگ امری بیلن اوشبو شهزاده حبس اېتیلیب، تینتوو اۉتکزیله‌دی، قۉریقچیلر اونینگ قۉلیده‌گی اوزوکنی مصادره قیلیشه‌دی. اوزوک تحلیلدن اۉتکزیلگنده قیمت‌بها بریللینتی بارلیگی، گوهرنینگ تگیده اېسه مخصوص زهر سقلنه‌دیگن چوقورچه اۉییلگنلیگی انیقلنه‌دی. خالد بن برمک‌نینگ ماسلمه‌سی و شهزاده‌‌نینگ قۉلیده‌گی اوزوک بیر خیل سِحرلی کوچگه اېگه اېکنلیگی تدقیقاتلردن کېین معلوم بۉله‌دی. بو ایکّی جسم اۉز اېگه‌لریگه تشقی و ایچکی خوف-خطر یاکه طعامگه زهرلی مادّه‌لر اره‌لشتیریلگن بۉلسه، درحال آگاه اېتووچی بېلگیلرنی نمایان قیلیش خصوصیتیگه اېگه بۉلگن.
بو غرایب اوزوک بیلن حسین بایقرا برماقلریدن آلینگن اوزوک بیر خیل خصوصیتلرگه اېگه اېکنلیگی خلیل‌الله خلیلي مقاله‌سیده ایشانرلی آچیب بېریله‌دی. او مذکور اوزوک حسین بایقرامقبره‌سیدن تاپیلگنلیگینی همده عینِ بیر بویوم اېکنلیگینی تخمین قیله‌دی.
1965 ییلده هرات شهریده خۉجه عبدالله انصاري نینگ تولد تاپگنلیگی مینگ ییللیگینی نشانلش مناسبتی بیلن اۉتکزیلگن جهان خلق‌ارا قۉلیازمه‌لر علمي کانفرانسیده سلطان حسین بایقرا و میر علیشیر نوایي قبرلرینی آچیب، تېگیشلی تدقیقاتلر اۉتکزیش حقیده قرار قبول قیلیندی. شو قرارگه اساسن رضا مایل هیروي، علّامه استاد خلیل‌الله خلیلی، اکادمیک صلاح‌الدین سَلجوقي و باشقه بیر قنچه خارجي اېکسپېرتلر اشتراکیده قبرلر آچیلیب، تدقیقاتلر آلیب باریلدی. شونده حسین بایقراجسدی نینگ اۉنگ قۉل کۉرس‌تکیچ برماغیده غرایب اوزوک تاپیله‌دی. عالِملر اونی اۉرگنیشنی باشله‌یدیلر. استاد خلیل الله خلیلي بو نایاب تاپیلمه‌نی اۉز قۉلی بیلن محمد ظاهرشاهگه تحفه قیله‌دی. مذکور دلیللرگه اساسلنیب، شونی خلاصه قیلیش ممکن که، بو عجایب-غرایب تاپیلمه صاحبقران امیر تېموردن اونینگ اولادلریگه میراث بۉلیب اۉتگن.
شرقشناس تورغون فیضيېو نینگ «حسین بایقرانینگ سِرلی اۉلیمی» اثریده شونده‌ی یازه‌دی: «تاریخچی خانده‌میرنینگ یازیشیچه، سلطان حسین بایقرانینگ جسدی اۉزی قوردیرگن مدرسه گنبذی آستیگه دفن اېتیلگن. مدرسه مصلا یانیگه قوریلگن بۉلیب، اۉزی نینگ صلابتلی و محتشملیگی بیلن کیشینی لال قالدیره‌دی. بیراق 19 عصرده، افغانستان امیری عبدالرحمن زمانیده انگلیس مشاورلری «روسلر هراتنی ضبط اېتماقچی، بنابرین، بلند و اولکن مناره‌لر اولرنینگ زمبره‌کلریگه نشان بۉلیشی مقرر» دېب مناره‌لرنی بوزیب تشلشنی مصلحت بېره‌دیلر. شوندن سۉنگ محلي حکمدارلر مدرسه مناره‌لری نینگ آستیگه دینا‌میت قۉییب پارتلته‌دیلر. نتیجه‌ده بیر نېچه آثارا تیقه یادگارلیکلر کولتېپه‌گه ایلنه‌دی. جمله‌دن، سلطان حسین بایقرا قوردیرگن مدرسه هم ویرانه‌گه ایلنه‌دی. بایقرا قبری ویرانه‌لر آره‌سیده، آچیق میدانده قالیب، بیر آز یېرگه چۉکّن، اوستیگه اۉرنه‌تیلگن مرمر تاش «سنگی هفت قلم» اېسه بیر تامانگه آغیب قالگن.
سلطان حسین بایقرامقبره‌سی قاشیگه قۉییلگن «سنگی هفت قلم» مرمر تاشی حقیده «پیری هرات» اثریده قوییده‌گی جمله‌لر یازیلگن: «سنگی هفت قلم» جهانده‌گی خطاطلیک صنعتی نینگ بې‌بها دُردانه‌لریدن بۉلیب، حسین بایقراتامانیدن شخصن اۉز قبریگه اتب بویورتیریلگن قبر تاشی اېدی. بو قبر تاشینی سنگتراش نادر خطاطلیک بېزه‌کلری بیلن بېزه‌شگه یېتّی ییللیک عمرینی صرفله‌گن. اما تقدیر تقاضاسی بیلن 1496 ییل بایقرا نینگ سویوکلی فرزندی شاه غریب میرزا وفات اېته‌دی و بو قبر تاشی یادگارلیک صفتیده شهزاده نینگ قبریگه قۉییله‌دی. سلطان حسین بایقرانینگ بویروغی بیلن اۉشه ماهر سنگتراش تامانیدن تماماً ینگی قبر تاشی یه‌سه‌له‌دی و او وفاتیدن سۉنگ قبریگه اۉرنه‌تیله‌دی.
بو قیسقه مقاله نهایه‌سیده ینه شونی علاوه قیله‌میز. اۉزبېکستان خلق یازووچیسی محمدعلی نینگ ایتیشیگه کۉره، اوشبو تاریخي اوزوک بوگونگی کونده امریکاده نیویارک شهریده‌گی «مترو‌پولیتېن» موزیمی نینگ «اسلام بۉلیمی»ده سقلنه یاتگنلیگی حقیده معلوماتلر بار. شونگه اساسلنیب، محمد علی اوشبو شهرگه بارگنده، موزیمگه قدم رنجیده قیله‌دیلر، اما بیر تصادف طفیلی شو بۉلیم ترمیملش اوچون یاپیلگن بۉلیب، اونی کۉرالمه‌یدی.
بونده‌ی نادر یادگارلیک و قۉلیازمه اثرلر ق‌یېرده سقلنیشیدن قطع نظر، تاریخیمیز، مدنیتیمیز افتخاری، بویوک توران-تورکستان خلقلری نینگ بای میراثی حسابلنه‌دی.
باشقه بیر معلوماتلرگه قره‌گنده، صاحبقران نینگ قۉللریده بۉلگن زرحل قیلیچ هنوزگچه اېران مملکتی نینگ مشهد شهریده‌گی موزیمده، صلابتلی ساووت کییملری اېسه تورکيه‌ده، «تېمور توزوکلری» و میرزا اولوغبېک‌نینگ «زیج کۉره‌گاني» قۉلیازمه‌سی فره‌نتسيه‌ده‌گی موزیملردن بیریده اېکنلیگی قید قیلینگن.
«جهان ادبیاتی» ژونالی، 2006 ییل، 2-سان
اۉگیرووچی: ز. س
