ایکّینچی بۉلیم
یوسف خاص حاجب (1020-1070)
اساسي قِسم آخریده (6261-6286-بَیتلر) شاعر کتاب نینگ یازیلیش ییلی، نیمه مقصدده یازیلگنی، اۉقووچیگه مراجعت، الله گه مناجات، پیغمبر و چهاریارلرگه سلاملر بیلن اثرنی خاتمه‌له‌یدی و علیحده خاتمه قِسمگه حاجت قالدیرمیدی. اما بوندن سۉنگ ینه 2 قصیده (ییگیتلیککه اچینیب، قریلیکدن شکایت قیلیش 44 بَیت و زمان بوزوقلیگی، دۉستلر جفاسیدن یازغاِیریسه 40 بَیت) قۉشیلیب، ینه 1 مثنوی بابده مؤلف اۉزیگه اۉزی نصیحت قیله‌دی (37 بَیت)، اثر نینگ تورکچه یازیلگنلیگی، توگللنیش سنه‌سی، ینه مناجات و سلاملر قَیتریله‌دی. شولردن بیلینه‌دی که، خاتمه قِسمیگه هم 2 قصیده قۉشیلیب، قَیته تحریر قیلینگن پیتده یازیلگن. اساسي قِسم مضمونی و مندرجه‌سیگه کۉره «قوتدغو بیلیگ» داستانی منطقه ادبیاتی نینگ بیرینچی باسقیچیده یره‌تیلگن تورکي تیلده‌گی اسلام منعویتی نینگ بدیعي فلسفي، اجتماعي اخلاقي قاموسی دېب برالله تعریفله‌سک ارزيدی. اونینگدېک اولوغ یخلیت کتاب البخاري نینگ «جامع الصحی»ایدن کېین عرب و فارس تیللریده هم یره‌تیلمه‌گن اېدی. 8- 9 عصرلرده عبدالحمید الکاتب، ابن الموقفه (720-756)، ادیب احمد یوگنکي، الجاهیز (775-868) کبی ییریک ادیبلر تامانیدن اساس سالینگن ادب علمی، ابو نثر الفارابي نینگ اجتماعي-اخلاقي فلسفه‌سی، «شاهنامه» و تورک خاقانلری نینگ یادنامه‌لری، منطقه خلقلری نینگ بای معنوي میراثی بو اثر مغزیگه سینگدیریلگن. اېنگ اساسيسی، بو کتاب اسلام منطقه منعویتی نینگ قاموسی بۉلدی. فردوسي «شاهنامه»سی منطقه خلقلری نینگ اۉتمیش تاریخینی بدیعي عکس اېتتیرسه، یوسف خاص حاجب اثری اونینگ ینگی دورده‌گی حالتینی بدیعي تفکر قانونیتلری اساسیده مجسم اېتدی. مؤلف اۉز اثرینی «شاهنامه‌یی تورکي» دېب شهرت تاپگنینی ایته‌دی، بو قیاس شو معناده تۉغری کی، اۉتمیشده منطقه اېراني حکمدارلر کیاني و ساسانيلر حکمیده بۉلگن اېسه، یوسف دوریده ساسانيلر ملکی تورکي حکمدارلر قۉلیگه اۉتگن اېدی. بلا‌ساغوندن بغدادگچه تورکي سلاله‌لر حکم سورر اېدیلر. شو سببلی اېندی سلاله‌لر تاریخی اېمس، دولت باشقریش آدابی مهم اېدی. اثر نینگ ینه باشقه شهرت تاپگن ناملری «ادب الملوک» («حکمدارلر آدابی») و «آیین المملکت» («مملکتنی اداره اېتیش قاعده‌لری») خودّی شو جهتنی عکس اېتتیرر اېدی.
داستان مضمونی شاعر تصوریده‌گی شونده‌ی بیر بدیعي عالمنی عکس اېتتیره‌دی کی، اونینگ اساسي قهرمانلری 4 تمثالدن تشکیل تاپگن. بیرینچیسی، عدالت او باش حکمدار، اونینگ نامی کون توغدی، او قویاشدېک برچه‌گه برابر نور ترقته‌دی. ایکّینچیسی، دولت تورکيده قوت، او باش وزیر، اونینگ اسمی آی تۉلدی. قوت یاکه دولت ایچکی مضموني توشونچه بۉلیب، بایلیک، برکه، آمد، بخت، قدرت معنالرینی اۉزیده جمع‌له‌گن، حکمدارنینگ ته‌ینچی، اونینگ بېلیگه قوّت، کۉزیگه نور، ملکیگه فراوانلیک بخش اېتووچی باش مصلحتچی و ناظر. اما آی تۉلدی نینگ عمری فاني، دولت، بخت، آمد دېگن نرسه‌لر پایدار اېمس، آسمانده‌گی آی سینگری گاه تۉلیب بلقيدی، گاه هلال سینگری نازکلشیب، قوّتدن کېته‌دی، آره‌ده کۉرینمه‌ی قالیشی هم ممکن. آی تۉلدی اثر دوامیده خسته‌لنیب وفات اېته‌دی. اما اونینگ وارثی، اۉغلی اۉگدولمیش اونینگ اۉرین‌باسری، حکمدار نینگ یقین مصلحت‌چیسی بۉلیب قاله‌دی. اۉگدولمیش عقل و بیلیم رمزی. اگر بایلیک، آمد، بخت اۉتکینچی بۉلسه، کیشی قۉلیده دایمي تورمسه، عقل و بیلیم اولر نینگ اۉرنینی باسه آله‌دی. اصلی اثر نینگ باش قهرمانی اۉگدولمیش، یعنی عقل و بیلیمدیر. شو سببلی کتاب نینگ اصل نامی هم «قوتدغوبیلیگ» («بختگه اېلتووچی بیلیم»). بخت، قوت-برکه، آمد، قدرت منبعی بۉلمیش بیلیم بیلن باغلیقدیر. اثرده‌گی تۉرتینچی تمثالی قناعت. اگر انسانده، جمعیتده قناعت بۉلمه‌سه، اونینگ برچه خاصیتی بیر پول، عاقبتی اَینچلیدیر. قناعت نینگ اسمی اۉزغاورمیش بۉلیب، او آی تۉلدی نینگ، یعنی بخت و دولت نینگ، اۉگدولمیش نینگ، یعنی عقل و بیلیم نینگ قرینداشیدیر. اما آی تۉلدی قرینداشینی اېسله‌میدی. بخت و آمد قناعتنی خاطرگه کېلتیرمیدی. حکمدارگه (اېلیگ دېب اته‌یدی یوسف حکمدارنی) اۉزغاورمیش قرینداشی حقیده اۉگدولمیش اېسله‌ته‌دی، یعنی عدالت عقل یاردمیده گناه‌دن خبر تاپه‌دی و اونینگ صحبتینی ایستیدی. اثر آخریده اۉزغاورمیش هم خسته‌لنیب وفات اېته‌دی. کون توغدی و اۉگدولمیش، یعنی عدالت و اونینگ باش مصلحت‌چیسی عقل قاله‌دیلر.
بولر اسلام منعویتی نینگ باش تمثاللری اېدی. «قوتدغوبیلیگ» نینگ اَیریچه اهمیتی انه شونده. اما اثر موهوم تمثاللر و رمزلردن عبارت اېمس. اثر قهرمانلری جانلی شخصلر اېلیگ کون‌توغدی عدالتلی، انصافلی حکمدار، آی تۉلدی دانشمند، تدبیرلی، تجربه‌لی علّامه، مرکّب کرکترلی شخص، یورت، جمعیتگه فایده‌سی تېگیشینی اۉیلب پایتختگه کېله‌دی و مسافرپرور کۉسه‌لیش یاردمیده اېلیگ نینگ خاص حاجبی اېرسیگ بیلن تنیشیب، او طفیلی کون‌توغدی سراییگه کیریب باره‌دی. اېلیگ بیلن تنیشه‌دی. اېلیگ و آی‌تۉلدی آره‌سیده کۉپ صحبتلر بۉلیب اۉته‌دی. اولر بیر-بیری نینگ باطني قیافه‌سی، فعل-اطوارلرینی یخشی اۉرگنیب، استه-سېکین عمومي تیل تاپیشه‌دی، آره‌ده بعضی کینه‌خانلیکلر هم بۉلیب اۉته‌دی. آی‌تۉلدی نینگ خسته‌لیگی و اۉلیمی، اونگه اېلیگ و اۉگدولمیش نینگ قیغوریشی، همدردلیگی جوده طبيعي، حیاتي کېچینمه‌لرده تصویرلنه‌دی. اۉگدولمیش عقل تمثالی بۉلگنی بیلن، او اوّل اۉزینی یاش ییگیتلرگه خاص توته‌‌دی، اېلیگ اونگه قنچه پند-نصیحتلر بېره‌دی، تربیه‌له‌یدی. کېینگی اۉزغاورمیش بیلن بۉلگن صحبتلر تأثیریده هم اۉگدولمیش نینگ آنگی اۉزگریب، رواجلنیب باره‌دی. او معلوم وقت اۉزغاورمیش تأثیریده توبه-تضرع گه بېریلیب، مادّي دنیا تشویشلریدن اۉزینی آلیب قاچماقچی بۉله‌دی، اما اۉزغاورمیش و کون‌تۉلدیلر ینه اونی بو نیتدن قَیتره‌دیلر، اېل-یورت تشویشی بیلن یششگه اونده‌یدیلر. شاعر عقل و بیلیمنی اېل-یورت، خلق فراوانلیگی یۉلیده خدمت اېتتیریش اېنگ اساسي بورچ دېب حسابله‌یدی. عقل اوّلا عدالتگه حمایه‌چی و مصلحتگۉی بۉلماغی طلب اېتیله‌دی.
