اوچینچی بۉلیم
یوسف خاص حاجب (1020-1070)
اۉزغاورمیش شخصی ترک دنیا اېتگن، زاهدلیک و تقوانی یشش طرزیگه ایلنتیرگن صوفيلرنی اېسله‌ته‌دی. یوسف خاص حاجب تصوف غایه‌لری، عملیاتیدن چوقور خبردار اېکنلیگینی اوشبو قهرمانی توصیفیده عیان اېتگن. تصوف، تقوا، زاهدلیک و فقیر شاعر نزدیده اوّلا قناعت نینگ تمثالی، یارقین نمایانده‌سیدیر. قناعت عاقبتنی اۉیلش بیلن بۉله‌دی، او انسانگه عافيت (روحي آسایشته‌لیک، قانیقیش) کېلتیره‌دی. عدالت قناعتسیز بۉلمیدی. حکمدار صوفي نینگ، زاهد نینگ صحبتیدن بهره‌مند بۉلیب توریشی کېره‌ک. صوفي حکمدارنی قیدیریب کېلمه‌یدی، حکمدار اونی اۉزی قیدیریشی، صحبتیگه اینتیق بۉلیشی کېره‌ک. کون‌توغدی، اۉگدولمیشنی اۉزغاورمیشگه مکتوب بیلن اوچ مرته جۉنه‌ته‌دی. شاعر فکریچه، اگر حکمدار اعتبار کۉرستسه و مَیل بیلدیرسه، صوفي هم صحبتدن باش تارتمسلیگی کېره‌ک. البته، زاهد اۉزغاورمیش سرای عیانیگه ایلنمیدی، او معلوم وقت اېلیگ بیلن فکر المشیب، ینه اۉز کلبه‌سیگه قَیتیب کېته‌دی، حیات طرزینی اۉزگرتیرمیدی.
یوسف خاص حاجب تصوف غایه‌لریگه، حقیقي تقوا اېگه‌لریگه یوکسک احترام بیلن قره‌یدی، اما جمعیت، خلق بختی اوچون، عدالت طنطنه‌سی اوچون اۉز عمرینی بغیشلش اونینگ باش یۉنه‌لیشی بۉلیب قاله‌دی. اونینگ سویوکلی قهرمانی اۉگدولمیش عقل و بیلیم اېگه‌سی، عمرینی عدالت خدمتیگه به‌غیشله‌گن شخص دیر.
«قوتدغوبیلیگ» قهرمانلری فقط تۉرت کیشی اېمس، اونینگ اثری بدیعي عموملشمه‌لرنی حیاتدن اوزیب عکس اېتتیرگن دېب بۉلمه‌یدی. داستان حیات حقیقتلری بیلن تۉلوغ دیر. اونده اۉشه دور تورموشی نینگ برچه قیرّه‌لری، ایکیر-چیکیری، ضدیتلری اۉز افاده‌سینی تاپگن. یوسف خاص حاجب اۉز یوکسک اۉی-خَیاللرینی عجایب تمثاللرده افاده‌لر اېکن، حیاتدن بیر زوم اوزیلمیدی، دور ضدیتلریدن کۉز یومّیدی، جمعیتده‌گی برچه طبقه، طایفه‌لرگه خاص فضیلت، قصورلر، اجتماعي احوالنی انیق ادراک قیله‌دی. اونی بعضن فیودال-سرای قره‌شلریگه تابع قیلیب کۉرستیشه‌دی. اصلیده بونده‌ی ینگلیش تصور یوسف خاص حاجب نینگ حیاتي ذکّالیگی، اجتماعي عقلی، تدبیرکارلیگینی ناتۉغری تلقین قیلیش عاقبتیدیر.
«قوتدغوبیلیگ» کتابی عوام خلق اوچون اېمس، بیرینچی نوبتده، خاقان و بېکلر، یعنی یورت نینگ حکمدارلری اوچون اته‌ب یازیلگن دیر. تورکي سلاله‌لر بوتون اسلام منطقه‌سیده حکم‌فرما بۉلیب کېله‌یاتگن بیر پیتده، اجتماعي جهتدن «شاهنامه» دن کۉره «قوتدغو بیلیگ»، یعنی «حکمدارلر ادبنامه‌سی» کۉپراق ضرور و بو کتاب عیناً تورکي تیلده یازیلماغی کېره‌ک اېدی. یوسف خاص حاجب اوشبو اجتماعي ضرورتنی وقتیده انگلب یېتدی؛ اونگه یوکسک سویه‌ده جواب بېره آلدی. اونینگ اثرینی تورکي حکمدارلر قَی درجه‌ده اۉقیدی و اۉزلشتیردی، بو باشقه مسأله. ابو علی حسن هارون‌خان اونی یخشی قبول قیلگنی، شاعرنی مناسب تقدیرله‌گنی کون‌توغدی و آی تۉلدی تمثاللری حیاتي حقیقتگه انچه موافق کېلگنینی کۉرسه‌ته‌دی.
اۉشه دور اجتماعي، اخلاقي واقعلیگی نینگ جوده کۉپ، خیلمه-خیل جهتلری اثر مضمونیگه سینگدیریلگن. اینیقسه، کون‌توغدی و اۉگدولمیش صحبتلریگه بهغیشلنگن 15-25-بابلر، اۉگدولمیش و اۉزغاورمیش صحبتیگه عاید 31-53-بابلر دور نینگ برچه اجتماعي طایفه‌لری (بېکلر، سپاهيلر، سرای عیانلری وزیر، حاجب، خزینه‌چی، لشکرباشیلر، اېلچیلر، کاتبلر، سعیدلر، شاعرلر، منجملر، عالِملر، طبیبلر، دهقانلر، سوداگرلر، چاروادارلر، هنرمندلر، کمبغللر برچه-برچه‌سی نینگ) احوال-روحیتی، جمعیتده‌گی اۉرنی، فعل-اطواری حقیده مفصل تصور بېره‌دی، اولرگه حکمدار و دولت عیانلری نینگ عدالتلی مناسبتی قنده‌ی بۉلیشی کېره‌کلیگینی توشونتیره‌دی.
یوسف خاص حاجب جمعیتنی توبدن اۉزگرتیریشنی اېمس، موافقلشتیریش، اویغونلشتیریش، تکامل بخش اېتیشنی مقصد قیلیب قۉیه‌دی. چونکه 11 عصر اسلام جمعیتی نینگ شکللنیب، یوکسه‌لیب کېله‌یاتگن دوری بۉلیب، اونده تکامللشتیریش تکلیفلری ا‌ۉرینلی اېدی.
«قوتدغوبیلیگ» نینگ بدیعيلیگی جوده یوقاری. اونده‌گی هر بیر قیرّه، واقعه‌لرده‌گی حیاتيلیک و شاعر خَیالی اۉز ارا نهایتده اویغون. شاعر نینگ تصویرلری یارقین، تیلی نهایتده شیره‌لی، مضمونگه بای. اسلام منطقه شعریتی نینگ اېنگ اساسي اسلوبی خصوصیتی هر بیر بَیت نینگ مستقل تصویري، تمثالي بیرلیک درجه‌سیگه کۉتریلیش طلبی یوسف تامانیدن تۉله حس قیلینگن و عملگه تدبیق اېتیلگن. اونینگ جوده کۉپ بَیتلری حکمتلی سۉز (افورېزم) درجه‌سیگه کۉتریلگن. هر بیر بَیت توگل تصویر (یخلیت سیما) بېره‌دی. اثر توحید یاکه یگانه الله حمدی بیلن باشلنه‌دی. 32 بَیتلی بو بابده اسلام نینگ باش توشونچه‌سی هر طرفلمه توصیفلب بېریلگن.
خلص، تورکي تیلده یره‌تیلگن بو بویوک اثر منطقه ادبیاتی رواجی نینگ بیرینچی باسقیچی اوچون معلوم معناده یکونلاوچی اثر بۉلدی. بو باسقیچ نینگ اۉزیگه خاص ایکّی جهتینی قید اېتیب اۉتماق کېره‌ک.
بیرینچیدن، بو دورده علم-فن و یازمه بدیعي ادبیات اساساَ تورلی حکمدارلر سرایی قاشیده، اولر حاميلیگیده رواج آلیب، گُللب-یشنه‌دی. اگر عباسي خلیفه‌لر سراییده عرب تیلیده‌گی شعریت، سماني و غزنويلر حضوریده فارس تیلیده‌گی ادبیات پناه تاپگن بۉلسه، قاره‌خانيلر درگاهیده تورکي شعریت نینگ بویوک نمونه‌سی دنیاگه کېلدی.
ایکّینچیدن، بو ادبیات نینگ اۉزیگه خاص تامانی معرفتچیلیک اېدی. نه‌فقط ادبیات، بلکه بو دور نینگ بوتون منعویتیده یېتکچی روحنی عقلگه تیه‌نیش، بیلیمگه چارلش، اجتماعي عدالت، مرغوب اخلاقنی عقل، ذکاوت کوچی بیلن اۉرنه‌تیشگه ایشانچ تشکیل قیلر اېدی. بو ادبیات بیرینچی نوبتده حکمدار طبقه‌گه، بېکلر، خانزاده‌گانلرگه مۉلجللنگن و اۉشه‌لرگه تۉغری یۉلنی کۉرسه‌تیشنی مقصد قیلگن اېدی.
فیل. ف.د. م. امام‌نظراوه
اۉگیرووچی: ز. س
