موسی الخوارزمی(780-850)
بویوک ریاضی دان ، یولدوزشناس و جیوگراف محمد موسی الخوارزمی 8 عصر نینگ آخری و 9 عصرنینگ بیرینچی یرمیده یشب ایجاد اېتدی. بو دورده مرکزي آسیا عرب خلیفه‌لیگی ترکیبیگه کیرر اېدی.
رواجلنیب کېله‌یاتگن موجود توزوم تقاضا قیلگن اجتماعي واقتصادي طلبلر بو دورده‌گی ترقیات جریانین‌ینگ اساسي عامللریدن بیری بۉلدی. قوریلیش، سودا-ساتیق، هنرمندچیلیک، دهقانچیلیک و باشقه ساحه‌لرنی ینه-ده ترقي اېتتیریش اوچون یولدوز شناسلیک، گېادېزيه (زمین سنجی)، جیومتری کبی فنلرنی رواجلنتیریش ضروريتی توغیلدی. اوشه دورنینگ ایلغار عالِملری بو فنلرنینگ عملي اهمیتی حقیده انیق تصورگه اېگه بۉلیب، محمد موسی الخوارزمي اېسه شو عالِملرنینگ پېش قدمی و یۉلباش‌چیسی اېدی.
خوارزمي دنیا فنیگه غایت کتّه حصه قۉشدی. او الجبر فنی‌نینگ اساسچیسی بۉلدی. «الجبر» سۉزی‌نینگ اۉزی اېسه اونینگ «الکتابل مختصر فی حساب الجبر و المقابله» ناملی رساله‌سیدن آلینگن. اونینگ حساب رساله‌سی هند رقملریگه اساسلنگن بۉلیب، حاضرگی کونده بیز فایده‌لنه‌دیگن اۉنلیک وضعیت حسابلش سیستیمی و شو سیستیمه‌ده‌گی عمللرنینگ اروپاده ترقه‌لیشیگه سبب بۉلدی. عالِم نینگ «الخوارزمي» نامی اېسه «الگاریتم» شکلیده فنده ابدي اۉرنشیب قالدی. اونینگ جغرافیه‌گه دایر اثری اېسه عرب تیلیده اۉنلب جیوگرافیک اثرلرنینگ یره‌تیلیشیگه زمینه یره‌تدی. خوارزمي نینگ «زیج»ی اروپاده هم، شرق مملکتلریده هم یولدوز شناسلیک‌نینگ رواجلنیش یۉلینی کۉرستیب بېردی. لېکن افسوسکی، فن‌نینگ بیر نېچه ترماقلریگه اساس سالگن، «اۉز دوری نینگ اېنگ بویوک متیماتیگی و اگر برچه شرط-شرایطلر نظرگه آلینسه، همه دورلر نینگ هم اېنگ بویوکلریدن بیری» (ج. سرتان) بۉلگن بونده‌ی سیمانینگ حیاتی حقیده معلوماتلر دېیرلی سقلنمه‌گن.
خوارزمي خوارزم اۉلکه‌سیده توغیلیب، اۉسدی. ادبیاتلرده 783 ییل اونینگ توغیلگن ییلی دېب قبول اېتیلگن. او دستلبکی معلومات و تورلی ساحه‌ده‌گی بیلیملرنی اساساً اۉز یورتیده، مرکزي آسیا شهرلریده کۉپ‌گینه استاذلردن آلگن، دېب بیلماق ممکن.
منبعلرده خوارزمي نینگ اسمیگه ینه «ال»مجوسي و ال قوتروببولي دېگن اتَمه‌لر هم قۉشیب ایتیله‌دی. بولرنینگ بیرینچیسی عالِم خوارزم نینگ اصلی محلي اهالیسیدن، یعنی آتش‌پرستلر (عربچه «مجوس» آتش‌پرست دېگنی) عایله‌سیدن، بلکه شو آتش‌پرستلیک دینی‌نینگ کابینه‌لری عایله‌سیدن کېلیب چیققنلیگینی، شو بیلن بیرگه عالِم‌نینگ اۉزی یاکه آته‌سی مجوسي بۉلیب، اولر اسلامنی کېین قبول قیلگنلیگینی کۉرسه‌ته‌دی. خوارزمده مجوسيلر اسلامدن کېین هم اوزاق مدت اۉز دیني عرف-عادتلرینی سه‌قلب کېلگن.
بو حقده بېروني اۉزی‌نینگ «آثاری باقيه» اثریده گواهلیک بېره‌دی. کېلتیریلگن اسملرنینگ ایکّینچیسی، خوارزمي موی‌سفیدلیک ییللرینی بغداد یقینیده دجله بۉییده‌گی ال-قوتروببول دهه‌سیده اۉتکزگنلیگینی کۉرسه‌ته‌دی. عادتده عربلر بیرار کیشی‌نینگ کرکترلی خصوصیتلری، هنرلری، سېویملی عادتلری یاکه یشش جایلریگه قره‌ب، اونگه بیر نېچه خیل اسم «نیسبه‌لر» بېره‌دیلر. خوارزمي‌نینگ القطروببولي اسمی هم شو طریقه پیدا بۉلگن.
خوارزم جوده قدیمگی مدنیتگه اېگه بۉلیب، اونینگ قیشلاق اقتصادی سوغارمه دهقانچیلیککه اساسلنر، بو اۉز نوبتیده، یولدوزشناس و کرونولوژي‌نینگ رواجلنگن حسابلش اصوللری‌نینگ موجود بۉلیشینی تقاضا اېتر اېدی. حقیقتاً هم، قدیمگی خوارزمده یولدوز شناسلیک جوده رواجلنگن، خوارزملیکلر آسمان «سِرلری»نی عربلرگه قره‌گنده انچه یخشی بیلگنلر. باستان شناسلیک قزیشمه‌لر خوارزمده قدیمده اسلامدن بیر نېچه عصر اوّل هم رصدخانه‌لر بۉلگنلیگی و او یېرده متصل یولدوزشناسلیک کوزه‌تیشلر آلیب باریلگنلیگیدن گواهلیک بېره‌دی. خوارزمي‌نینگ بیزگچه یېتیب کېلگن اثرلرینی تحلیل قیلیش شونی کۉرسه‌ته‌دی که، او یونان، هند و ایران یولدوز شناسلیکنی و ریاضینی بیلیمی‌نی یخشی بیلگن.
معلوم‌که، المأمون 809 ییلدن مروده دستلب خلیفه هارون‌الرشیدنینگ نایبی، سۉنگ 813 ییلدن باشلب خلیفه بۉله‌دی و 819 ییلی بغدادگه کۉچه‌دی. المعمون مروده بۉلگنیده خوارزمينی، ماوارالنهرلیک و خراسانلیک باشقه عالِملرنی اۉز سراییگه جلب قیلگن.
خلیفه المأمون دوریده بغداد ده مرکزي آسیا و خراساندن کېلگن بیر گروه ییریک عالِملر ایجاد اېتگن. اولر آره‌سیده خوارزمي بیلن بیر قطارده مرودن یحی ابن ابو منصور، الفرغآني، حبش المروزي، خالد ابن عبدالملک المروررودي، فارابدن ابول عباس الجوهري و باشقه عالِملر بار اېدی.
