افغانستان‌ده گی «بابر باغی» نینگ تاریخی و بوگونگی وضعیتی

         ته­ینج سۉزلر: اوشبو مقاله بویوک شاه و شاعر ظهیرالدین محمد بابر نینگ کابل ده قوردیرگن بابرباغی ناملی باغی حقیده بۉلگن و بابرباغی نینگ افغانستان خلقی و حکومتی اۉنگیده بۉلگن اهمیتی، کابل منطقه­ سی نینگ قیسقه تاریخی، ظهیرالدین محمد بابر نینگ حیاتی و نسل و نسبی، بابر باغی نینگ اېسکی تاریخی و بابر دوره ­سیده­ گی وضعیتی همده اوشبو باغ نینگ بابر اولاده لری زمانیده ­گی اۉرنی، بابرباغی نینگ شاه جهان­دن گېیینگی وضعیتی، بابرباغیده ­گی مقبره­ لر، بابرباغیده­ گی تاریخی مسکن لر یعنی کاروانسرا، بابر مقبره­ سی، ملکه قصری، استخر یا حوض، باغ رستوران تی، شاه جهان مسجدی، حمام و بالای جوی ایضاح لری. نهایتده بابر باغی نینگ بوگونگی وضعیتی حقیده هم تۉلیق سۉ‌ز کېتگن. بناء یوقاریده­ گی موضوعلرنینگ هر بیری حقیده قیسقه ایضاح بیریلیب اوشبو مقاله گه کیریتیلگن.

کلید سۉزلر: افغانستان، بابرباغی، کابل، بنالر، ظهیرالدین محمدبابر، باغ نینگ وضعیتی.

      کابلده ­گی بابر باغی نینگ اهمیتی  

افغانستان نینگ قدیمی دم آلیش منطقه لریدن بیری کابلده ­گی بابر باغی بولیب، 16۔عصر باشلریده اۉشه پیتده­ گی بویوک شاه ظهیرالدین محمد بابر تامانیدن قوردیریلگن، حقیقتن بابر باغی افغانستان نینگ تاریخی و مشهور سیرگاه مسکن لریدن بۉلیب، مملکت پایتختی کابل ده جایلشگن. لیکن اوشبو باغده ظهیرالدین محمد بابرنینگ مقبره ­سی موجودلیگی باعث مملکت تاریخیده جوده مهم و اهمیت­لی منطقه دیر. بو باغ اېسه کابلده‌­گی شیر دروازه تاغی اېته‌گیده واقع بۉلگن همده اوشبو شهرنینگ اۉزیگه خاص معمارچیلیگیگه اساسن اېنگ کۉزگه کورینگن مسکن لردن بیری بۉلیب تاریخی قدیمی لیک و معمارچیلیک صنعتی جهتدن علیحده اهمیت گه سزاواردیر.

بابر باغی نینگ ینه بیر تاریخی اهمیتلریدن بیری اونینگ جغرافیایی جایلشووی دېب هم اته­ له­ دی. اوشبو بویوک و تاریخی باغ اېسه، افغانستان تورلی ملتلری اوچون سیرگاه اۉرین بولیب، مملکت نینگ هر بیر توشونگن و ضیالی انسانلری اوشبو باغ نینگ کابل ده موجودلیگیده فخرلنه ­دیلر. کون سه­یین مینگلرچه کیشی لر اوشبو باغده دم آلیش اوچون کېلیب، ساعت لر دم آلیشلری ممکن.

همده اوشبو تاریخی باغ ده یوزلرچه ادبی، فرهنگی و اجتماعی تدبیرلر هم ییللر دوامیده آلینیب کېلینماقده.       بابر باغی‌نینگ اساسچیسی ظهیرالدین محمدبابر حقیده

بو باغ نینگ عشق و علاقه بیلن قوردیرگن انسان، ظهير الدين محمد بابر، ابن عمر شيخ ابن سلطان ابو سعيد ميرزا ابن میرزا سلطان محمد ابن میرانشاه ابن امیر تېمورصاحبقران بۉلگن. بو کیشی میلادی 1483 – ییلی  عمر شیخ  نینگ عایله ­سی اندیجان ده دنیا گه کېلیب، اۉزبېك كلاسيك ادبياتي نينگ اولكن ادبي ـ علمي سيمالريدن بیری سنه­ لگن و جهان مدنیتی گه كتته اولوش  قۉشگن شاعر، یازووچی و دولت اربابي دير.

اوشبو دولت اربابی نینگ آنه ­سی، مغولستان حاکمی یونس خان نینگ قیزی قوتلوق نگار بۉلیب چنگیزخان نینگ نسل و نسبی گه باریب تاقیله ­دی و اونینگ سلسله لری قوییده­ گی لردن عبارت : (یونس خان ابن ویس خان ابن محمد خان شېرعلی اۉغلان ابن خضرخواجه ابن توغلوق تېمور ابن ایش بوقا ابن دواخان ابن برکا ابن اېسان بوقا ابن متوکان ابن چغتای ابن تموچین) دیر. (کارگر،1382: 3-4بیتلر)

نهایتده، ظهیرالدین محمدبابر، آته­ سی وفاتیدن سۉنگ 12 یاشیده فرغانه تختیگه اۉلتیردی. کۉپ پیت­لر اۉتمه ­ی، ایچگی اوروش­لر سببلی  تقدیر تقاضاسی گه کۉره  میلادی 1504۔ ییلی افغانستان شمالی ولایتی قندوز گه اۉتدی. کېیینچه ­لیک کابلنی اېگللب آلیب اۉزینی “پادشاه”  اعلان قیلدی. انه شو تاریخدن باشلب، یېنگیلیب آواره بۉلگن بابرگه بخت قویاشی کولیب باقدی و کېتمه – کېت یوتوق لرگه اېریشدی.  او میلادی1526۔ ییلی دهلی تختی­نی اېگللش گه اېریشیب، “بابریلر” یا “هند کۉره گانی لر” و یا “هند تېموریلر” دېب اته ­لگن بویوک امپراتورلیکنی اساس قۉیدی. افسوس که بیرقطار غربلیک، ایران لیک، هندی و حتی افغانستانلیک تاریخچی و  یازووچیلر اېسه بابر امپراتورلیگی نی “هند مغوللری” امپراتورلیگی  دېب اته­ گنلر، اوشبو اته ­ش لر توبدن خطا و ناتوغری دیر.

اساسن “بابریلر”  امپراتورلیگی دېیش مقصد گه موافق و تۉغری کېله­ دی. چونکه “بابریلر” امپراتورلیگی 300 ییلدن آشه راق هندوستان و افغانستان نینگ کتته قسمی گه حکمرانلیک قیلگن­لر. لېکن بابرنینگ اۉزی بیلیم، سیاست، تاریخ، شعر و ادب بیلیمدانی بۉلیب، چیرایلی شعرلر یازیب، تورلی صنعتلرنی سېوردی. همده باغلر یره­ تیش و چیرایلی بنالر قوریشگه کونگیل بیلن مهر قویگن. بابر اېسه، منه شو معنویت و مدنیت سېورلیگینی اۉزیدن گېیینگی سلاله لریده تۉله تۉگیس میراث قالدیردی.

یوقاریده­ گی موضوعلرگه اساس، ظهیرالدین محمدبابر باغدارلیک و آبادانلیککه اۉته علاقه ­سی بۉلگنی اوچون  اۉز حکومتی دوریده قوییده­ گی باغلر، بنالر و نهرلرنی کابلده و افغانستان نینگ تورلی منطقه لریده  توزیب، منطقه لرنی گۉزه ­للنتیریش اوچون تورلی درخت لرنی اېکیب کمال گه اېتکزه ­دی :«کابلده گی باغ نوروز، بوستان سرای، چهارباغ، باغ بهشت، باغ بنفشه، باغ نور، باغ خلوت، باغ صورت خانه، باغ شهر آرا،  باغ مهتاب، اۉرته باغ»، ننگرهار ولایتیده گی صفاباغی، آدینه قلعۀ­سی نینگ یقینیده وفا باغی چونکه بابر، بو باغده تورلی میولی درخت لر اېکیب ، باغ ایچیده حوض لر و یۉللر توزه ­تگن. البته بو باغ نینگ ایچیدن بیر کتته اریغ سو هم اۉتر ایکن.

قندهار ولایتیده‌­گی قندهار چهل زینه‌­سی و قندهار چهارباغی بۉلگن. همده ظهیرالدین محمد بابر نینگ میراث قالدیرگن تاریخی بنالریدن بیری بابر تختی بۉلگن  اوشبو تخت کابل ولایتیده‌­گی ابن سینا شفاخانه­ سی نینگ آرقه ­سیده قرار تاپگن و بو تخت نینگ آلدیده بیر حوض هم توزه­ تیلگن و حاضرهم شو یېرده تاریخی یازیلگن تاش کتبیه هم موجود. بابر نینگ نبېره لری دن بیری نورالدین جهانگیر اَیتیشیچه، بو تاش صحیفه لی اۉرین «شاه تختی » دېب هم ناملرنر اېکن. ینه بابر نینگ اۉز زمانیده توزه­ تیلگن بنالردن بیری«ارگ­ قلعه ­سی» بۉلیب حاضر بالاحصار دېب ناملنه ­دی، بابر بو قلعه نی جوده سېویب مقته­ گن،  بو قلعه نینگ بابر نینگ اۉغلی کامران میرزا قَیته قوریب کۉزه للنتیره‌دی. بو قلعه نهایت کۉزه‌­ل بۉلگنی اوچون ملا طالب معمایی توصیف­لب بدیع الزمان میرزا گه قوییده­ گی نظم نی اَیته‌دی:

بخور درارک کابـــل می، بگـردان کاسـه پـی درپـی

که هم کوه است و هم دریا و هم شهر است و هم صحرا

اېسله­ تیب اۉتیلگن موضوع لرگه کۉره ظهیرالدین محمد بابر، اۉز حیاتی دوامیده قوردیرگن باغلر، چهارباغلر، مسجدلر، حماملر، نهر و اریغ لردن  انچه اۉرته دن کېتیب، استالیف، شهر آرا، بابرباغی، قندهار چهل زینه سی و نېچه ته باشقه باغلر و بنالر یادگار قالگن. بیز بو مقاله ده ققط گینه بابر باغی نیگ تاریخی قوریشلی حقیده به تفصیل گپیرماقچیمیز. (قووانچ،1399: 56۔78بیتلر)

    بابر باغی‌نینگ قوریلیش تاریخی

مملکت جغرافیه ­سی گه کۉره اوشبو باغ افغانستان پایتختی کابل حدودی گه تېگیشلی بۉلیب، تاریخی نقطه­ ی نظردن  جوده اورزاق قدامتلی منطقه بۉلگن. تاریخچی لرگه کۉره  میلادن تورت۔ بېش عصر آلدین اېسکی کابلده جوده کۉپ عادی خلق لر یشر ایگن، باستانشناس لرنینگ تاریخی حجتلری گه اساسن  کېیینچه لیک میلادن آلدینگی ایککینچی و اوچینچی قرن لرده کابل مهم تجارت مرکزیگه ایله ­نیب، اۉرته آسیاده اساسی اۉریننی اېگلله ­گن.

اوشبو منطقه­ ده ظهیرالدین محمد بابردن باشقه کۉپچیلیک شاه لر و سردمدارهم حکومت قیلیب اۉتگن­لر. {امینی، ۲۰۲۰ } چونکه، کیم­لر اوشبو منطقه ده  حکمرانلیک قیلیب اۉتگنی حقیده بو مقاله ده بحث قیلیشیمیز نینگ اۉرنی اېمس، شو اوچون موضوعیمیزگه اساسن میلاددن سۉنگ هم اسلام دینی ترقیاتی دَوریگچه کابل منطقه­ سی اۉز اۉرنیگه اېگه بۉلگن. لېکن، عرب لر باسقینچی لری باستیریب کېلیشی بیلن کۉپ مدت لر اوشبو منطقه ده اوریشلر باشلنه ­دی. منه شونچه اوریش لر بیلن هم عرب لر کابل نی باسیب آلاآلمه ­ی یېنگیلیب کېتیشگن. لېکن، خلق نینگ اۉزی اسلام دینی گه یوز کېلتیریشی بیلن اسلامی دولت اېسه، خلق تشبثی بیلن کابل ده قوریلگن اېمیش.

حدود العالم کتابی نینگ مولفی گه کۉره اوشبو منطقه اسلام حکومتی گه اۉتگنیدن کېین، اسلام خلیفه ­لیک مرکزی دمشق دن بغداد گه اۉتیشی بیلن، اسلام خلیفه سی بویریوغی اساسیده کابل نینگ معمارلری، کاشی کارلری و صنعتچی اوستالری، مسجد و مدرسه لرنی  قوریش اوچون بغداد گه چقیریله­ دی. بو موضوع اېسه اېسکی دورلرده هم  کابل نینگ تمدن گه اېگه­ لیگینی کۉرسته­ دی {کهزاد، 1336  :703۔728بیتلر} انچه دن کېیین، کابل شاه لری یېنگیلیب، غزنوی لر امپراتورلیگی اۉرتگه کېله­ دی.

اوشبو امپراتورلیک تیکله­ نیشی طفیلی غزنی ولایتی حکومت مرکزی گه ایله ­نیت، کابل اېسه قریب ایککی یوز ییلده یقین حکومت نظریدن چېتده قاله­ دی. شو قراوسیزلیک لر سببلی کابل ویرانه منطقه گه ایله ­نه دی. انچه ییللردن سۉنگ غزنویلر، سلجوقیلر، غوریلر، عرب­لر و مغوللردن سۉنگ تېمورلری لر حکومتی یوزه گه کېلیشی بیلن کابل منقطه­ سی آلدینگی دن هم یخشیراق کۉزه­ل لنتیریله ­دی. تېمور سلاله ­لری باشقه منطقه لریانیده کابلنی یخشی آبادانلشتیرگن.

اساسی مقصد گه اۉتسک، ظهیرالدین محمدبابردن ایلگری ابوسعیدمیرزا تېموری نینگ اۉغلی و ظهیرالدین محمدبابر نینگ ابه­سی اولوغ بېک میرزا کابلی اېسه کابلده یخشی خدمت قیلگن. چونکه بو کیشی یریم عصرده یقین میلادی 1461۔ییلدن 1502۔ ییلگچه کابلده حکومت قیلیب، اۉزیدن تاریخی عمرانی میراث لرنی اوشبو منطقه ده  قالدیرگن. اولوغ­ بېک میرزا اۉلیشی بیلن اونینگ اۉغلی عبدالرزاق میرزا تاج و تخت نی اېگلله ­یدی. لیکن، بو باله وایه گه اېتمه ­گن لیگی باعث یاضنه ­سی مقیم ارغون عبدالرزاق نی حکومت دن چېتلنتیریب، اۉزینی کابل حاکمی اعلان قیله­ دی. (امینی، 2020) اره دن ایککی ییل اۉتر۔ اۉتمس، اولوغ­ بېک میرزا کابلی نینگ عمک بچه­ سی ظهیرالدین محمد بابر یورتیده ­گی ایچگی اوریش لر طفیلی افغانستان گه اۉته­‌دی و میلادی 1504۔ییلی کابل نی باسیب آلیب، اجدادلری میراثی گه اېگه چیقیب، اۉزینی کابل پادشاهی اعلان قیله ­دی. ظهیرالدین محمدبابر، بابرنامه گه کېلتیریشیچه، انچه اېلچی لر یوباریشی بیلن کابل نی قانسیز و اوروش سیز باسیب آله دی.

کېیینچه ­لیک مقیم ارغون و اۉزی نینگ عمک بچه ­سی عبدالرزاق بابرگه قوللوقه کېلیب باش قۉیه­ دی. بابر اېسه بولرنی قبول قیلیب، مقیم ارغون نی کۉچی بیلن باشقه منطقه گه چیقاریب یوباره ­دی و عبدالرزاقنی ایش دن بۉشه­ تیب قۉیه­ دی. اۉزی نینگ اَیتیشیچه اوروش لردن سۉنگ، کابل نی توزه­ تیش گه حرکت قیلیب انچه باغ لر و بنالر قوره دی(بابرنامه،2023:  147۔148بیتلر)، اۉشه قوردیرگن باغ لردن بیری کابلده گی بابر باغی بۉلگن. لېکن بابر، کابل نی باسیب آلگنیدن  انچه پیت دن کېیین، کابلده جوده شدتلی زلزله یوزبیریب، بیر هفته ده یقین دوام اېته دی. یوزلرچه کیشی لر اۉله­ دی، کۉپ بنالر اۉییله ­دی و یېمیریله ­دی، حتی یېرلر یاریله ­دی. بابرنینگ اۉزی اَیتیشیچه زلزله دواملی بۉلیب کابل نی بېشیک دېک تېبره­ تیب، خلق نینگ مالی و جانیگه انچه ضررلر اېتکزگن. ظهیرالدین بابر کېیینچه لیک ویران بۉلگن بنالرنی قیته ­دن توزه­ تیب، ضرر کۉرگن اۉرین لرنی قورشه ­یدی.(کهزاد،1384: 703۔728بیتلر )

منه شو یوقاریده­ گی موضوع لرگه کۉره، بابرباغی هم کابل ولایتی نینگ یخشی منطقه لریدن بۉلیب، خلق نینگ دم آله دیگن اۉرین لریدن بیری سنلگچ. لېکن بو منطقه اېسکی لرده قبرستان و ارغوان گللر چرباغی بۉلگن اېکن، کابل خلقی اېسه، بو منقطه گه باریب دم آلر اېکنلر، بیراق سویی بۉلمه ­گن صحرا بۉلسه هم، ارغوان گللر درخت لری فقط یامغیر سووی دن بهره مند بۉلر اېکن. سۉنگ، ظهیرالدین محمد بابر بو منطقه نینگ هواسی و موقعیتی یخشی بۉلگنینی کۉز گه توتیب، باشقه باغ و عمارت لر یانیده اوشبو محلله ده باغ قوریب، نهرلر، اریغ و اریغچه لر قازیب، سوو کېلتیریب تورلی میوه­ لی و میوه سیز درخت لر اېکیشی بیلن منطقه­ نی آبادانچیلیککه ایله ­نتیریب، اۉزیدن کېله­ سی خلقی اوچون میراث قالدیرگن.

ظهیرالدین محمد بابر میلادی 1530۔ییلده آگره ده وفات اېته ­دی. اۉز وصیتی گه بناء اونینگ اۉغلی همایون میرزا و بی بی مبارکه ناملی پشتونلرنینگ یوسفزایی لرقبیله ­سیدن بۉلگن عیالی اۉن ییلدن سۉنگ بابرنینگ جسدینی کابل باغی گه کېلتیریب دفت قیله ­دیلر. اوشبو باره­ ده، جواهر لعل نهرو اېسه: «بابرنینگ جسدی نی، اونینگ اصل پایتختی بۉلمیش کابل گه انتقال بېریب، اونینگ اېنگ یخشی کۉرگن باغیده دفن اېتدیلر. شو بیلن بابر، ییللرچه سېویب – ساغینگن گللریگه قیتدی.” دېب یازگن.

نهایتده، بابر باغینی سقلش و پرورش قیلیش انستیتوت اداره­ سی معلوماتی گه کۉره بابر دفن بۉلگن دن بوگونگه قدر اوشبو باغ، بابرباغی دېب اته ­له ­دی. لېکن، محقق محمد اکبر امینی نینگ مقاله ­سی گه کۉره ، بابر دفن بۉلمس دن آلدین اوشبو باغ نینگ آتی «قدمگاه حضرت رسول» دېب ناملنگن. بابر جوده اعتقادلی انسان بۉلگنی اوچون اوشبو نام نی اۉزی اته ­گن بۉلیشی ممکن همده، بابر صوفی لیک و درویش لیک تمایللریگه اعتقاد قیلگن لیگی اوچون اۉز زیارتگاهی تېپه ­سیده گنبد قوریلیشینی و اونگه قۉریقچی قۉییلمس­لیگی­نی و اونینگ قبری فقیرانه بۉلیشینی هم اولاده لریگه ایتگن و اۉزی سېوگن باغی بۉلمیش «قدمگاه حضرت رسول» باغیده جسدی کومیلیشینی هم وصیت قیلگن و اونینگ اۉزی ایتگنی دېک، زیارتگاهی گه کېلگن لر بیلسین لرکه بابر خوددی کابلدن هندوستان گه قوروق قۉل بیلن کېتگن دېک، هندوستان دن کابل گه هم قوروق قۉل بیلن قیتیش­گن. خلاصه ده، بو باغ نینگ ایچیده بابرقبری بارلیگی طفیلی کابلده گی برچه ممتاز اسلامی منظره‌­لی باغلر ایچیده یگانه باغ صفتیده یادگار قالگنی انیقلنه ­دی.( نواندیش:1396)

      بابرباغی نینگ ظهیرالدین محمد بابردن کېیینگی وضعیتی

تاریخی حجتلرگه کۉره، بابر وفاتیدن سۉنگ اونینگ نبېره ­سی جلال الدین محمد اکبرمیلادی1606۔1543۔ ییللرآره لیغیده کابلگه کېلگن سفریده باغنی اۉره ­ب دیوارلر قوریشنی بویورگن و کابلستان حاکمی قاسم خان جلال الدین محمد اکبر بویروغی بیلن بیرینچی مرته بابر زیارتگاهی اطرافیده کۉچتلر اېکیب، درخت لر اۉتکزهدی. لېکن بابرنینگ وصیتی گه کۉره بابر قبرینی اصل حالده، دخلسیز، قبری گنبدسیز و فقیرانه صفتیده قالدیرگن.

عین حالده، میلادی 1607۔ییلده هندوستان نینگ بویوک امپراتوری صفتیده مشهور بۉلگن جلال الدین محمد اکبر اۉغلی نورالدین محمد جهانگیر سلیم کابل گه کېلگنده کابل شهری و اونینگ باغ لری ایچیده کۉپلب آبادانلشتیریش ایشلریدن تشقری، بابر باغینی هم آبادلشتیره­ دی و باغنی چیرایلی قیلیش اوچون حرکت قیله­ دی. اساسن بو عمرانی ایشلری بیلن بابرسلاله سی نینگ بارلیگی و بویوکلیگینی عکس اېتتیرگن. همده اولوغ باباسی قبری اطرافیده آق مرمرتاش دن تۉسیق قوردیریب، بابر قبری اوستی گه مرمرتاش اۉرنه ­تیب، اونگه اجدادلری نینگ تعریف گه یازگن شعرینی اۉییب قویگن.

اوشبو بابر سلاله ­سی نینگ امپراتوری هم بابر مقبره سی آلدیده، بابر قبری نینگ غربیده نمازخوانلر اوچون چیرایلی ایوان و مسجد قوریش نی بویوریب، بابر مقبره سی تېپه­ سی گه یوپقه و نفیس مرمرتاش یسه ­ب قۉییشنی بویروق بېره­دی. (نواندیش، الیاس:2020)  عین حالده، میلادی 1607۔ییلی جهانگیر سلیم میرزا  اۉزي نينگ كابلده­ گی ايلك سفريده بیرینچی بار، بابر مقبره ­سي زيارتي گه باريب، ميرزا هندال نينگ قيزی رقيه سلطان بيگم ني هم، آته­ سی ميرزا هندال مقبره ­سينی زيارت قیلیشی  اوچون اۉزي بيلن بيرگه آليب باره ­دی. اوشبو سفریده كابلده 85 كون اقامت قيلگن.

اوشبو شاه اېسه ظهیرالدین محمد بابر، ميرزا هندال و محمد حكيم ميرزا مقبره ­لري گه اته ­ب تاشده اۉيمه خط لر يازدیریب، اجدادلری مزاری اوستی گه مرمرتاش اۉرنه­ تیب اۉزیدن یادگار قالدیره­ دی. بیراق، بابرباغی  شاه جهان سلطنتی توگه­ گنیدن سۉنگ، میلای 1186ییلگچه تېمورشاه دُرّانی اۉز حکومتی پایتختینی قندهارلردن گابل گه کۉچیرگچ، بابر باغی بیر یریم عصر دوامیده قنده­ ی دخلسیز  اۉز حالی گه قاله ­دی. شوندن سۉنگ تېمورشاه درانی بو باغنی ظهیرالدین بابرنینگ عایله ­سی گه تېگشیلی بۉلگن عیالی “نواب گوهرنساء” گه بېردی (کارگر،2007).

بناء، بابر باغی کۉپ اوروشلر شاهدی بۉلگن، منه شو اوروش لر آقیمیده ویران بۉلیب، خرابه گه ایلنگن، کېیینچه لیک کابلده گی حاکم لر تامانیدن اوشبو باغ قیته۔قیته قوریلگن.کابل بلدیه ­سی تشکیلاتی معلوماتی گه کوره تېمورشاه درانی دن کېیین بوگونگه قدر کابل باغی  اوچ مرته، عبدالرحمن خان، محمدنادرشاه و حامد کرزی دوره لریده قیته قوریلگن. نتیجه ده تاریخ آقیمیده اوشبو باغ کۉپ اچچیق دردلی کون لرنی باشیدن کېچیرگن.

      بابر باغیده گی مقبره‌لر

اوشبو باغ نینگ تاریخی یېر بۉلیشی گه اساسی سبب ظهیرالدین محمد بابر نینگ مقبره سی  موجودلیگی دیر. منه  شو دولت اربابی نینگ مقبره سی اېسه، باغ نینگ یوقاری تامانیده­ گی تېپه لیکده واقع بۉلیب، مقبره اوستیده مرمرتاشلی لوحه اۉرنه ­تیلگن اوشبو مرمرتاش نینگ باشیده «الله اكبر»، لااله الاالله محمد رسول الله» و تگیده فارس تیلیده قوییده گی شعر هم یازیلگن:

پادشــاهی كــــــز جبينش تافـــــتي نـــور اله

آن ظهيـــرالدين محمــــد بـــود بــــابر پادشاه

باشــــكوه ودولــت واقبـــال وعــدل ودادودين

داشت از توفيـــق وفيـــض وفتـح وفيروزي سپاه

عالــم اجســـام را بگرفـــت وشــد روشن روان

بهـــر فتـح عالـــم ارواح چـــون نـــور نـــگاه

شد چو فردوسش مكان رضوان زمن تاريخ جست

گفتــمش فـــردوس دايم جـــــاي بابـر پادشـاه

اوشبو باغده، ظهیر الدین محمد بابر نینگ مقبره سی دن بۉلک، اوشبو کیشی نینگ عایله­سی گه تېگشیلی کیشی لر مقبره لری هم موجود دیر.

1۔ بابرنینگ اۉغلی میرزا هندال؛

2۔ همایون میرزا نینگ اۉغلی محمد حکیم میرزا؛

3۔ میزرا هندال نینگ قیزی و جلال الدین محمداکبر عیالی  رقیه بېگیم  نینگ مقبره‌سی.

میلادی 1551۔ییلی ظهيرالدين محمد بابر نینگ ميرزا هندال ناملی اۉغلی اېسه ننگرهارنينگ چپرهار منطقه سيده شهادت گه يېتيب، جنازه­ سی كابل گه كېلتيريليب، آته ­سی مزاري نينگ سۉل تامانيده دفن اېتيلدي. دېمک محمد حکیم میرزا میلادی 1553۔ییلی  کابل نینگ بالاحصاريده دنياگه كېليب، ياشليكده  كابل حاكمي لوازميده ايش باشله گن. لېکن، او اۉز زمانیده «حكيم پادشاه» و «كابل قۉريقچیسی » دېب اته ­گن لر.

میلادی 1585۔ییلی 32 ياشيده كابل ده وفات اېتیشی بیلن، عمکیسی يانيده توپراققه تاپشيره دیلر.  همده میلادی 1625۔ییلی  ميرزا هندال نينگ قيزي رقيه سلطان بېگیم هندوستانده وفات اېته ­دی و جنازه سی نینگ كابل گه آليب كېلیب، باباسی يانيده دفن اېته دیلر. کېیینچه ­لیک رقیه بېگیم نینگ اېری جهانگير ميرزا بويروغي بيلن اونينگ قبریده مرمرتاش اۉرنه­ تيله ­دی. لیکن حاضرده اوشبو مرمرتاش موجود اېمس. (کارگر،2007)

      بابرباغیده گی مسکن‌لر

منه شو باغ نینگ ایچیده، قنچه عمارت لر موجود بۉلگن. اولر حقیقتن تاریخی اهمیت گه اېگه دیر. شو اوچون هربیری حقیده قیسقه معلومات بېره میز:

        1۔ کاروانسرا: بابرباغی گه کیریش نینگ باشیده، چیرایلی و گۉزه­ل کاروانسرای دن اۉتیش کېره ک. لېکن، اوشبو کاروانسرا اېسه، زمان اۉتیشی بیلن اۉزگرتیریلگن. چونکه قدیمگی دورلر، بو یېرفقط کمبغللر جایلشتیریش اوچون جای بۉلگن. اما، بوگونگی کونده کابل باغی نینگ قۉریقچیلر تشکیلاتی نینگ ماموریتی اوشبو یېرده جایلشگن. همده، بو جایده، کابل هنرمندچیلیگی و رسم لری کبی کۉرکزمه لر اۉتکزیله دی و بو تاریخی بنا گه تشریف بویروچیلر کاروانسرای نینگ بالکن لری گه چیقیب، باغده گی برچه منظره لرنی تماشاقیلیش لری ممکن.

         2۔ ظهیرالدین محمد بابر مقبره­ سی: اوشبو مقبره اېسه، باغ نینگ یحشی موقعیتی ده واقع بۉلگن، تشقری کۉرینیشی گه کۉره، آق مرمردن ماهرانه ایشله ­تیلیب، مقبره اوستیده اۉرنه ­تیلگن. بو مقبره نینگ اوستی آچیق و اونینگ اطرافیده فقط مرمرتاشلی دیوار بار، دیوارلریگه چیرایلی دیره زه لر قۉییلگن.

         3۔ ملکه قصری: بابر باغی نینگ محافظه قیلیش انستیتوتی معلوماتی گه کۉره، امیر عبدالرحمن خان باغ نینگ شرقی بورچگیده اۉزی نینگ حرمی اوچون کته سرای قوردیریب، اۉز دوریده بیتتیریب. ملکه­سی نامی گه قوردیرگنی اوچون ملکه قصری  دېب ناملنه­ دی.

         4۔ شاه جهان مسجدی: بو مسجد میلادی1947۔ییلی بابر باغیده شاه جهان تامانیدن قوریلگن. حقیقتن، اوشبو مسجد، مرمرتاش  و لای دن جوده نفیس، چیرایلی و عجایب قوریلگن. البته بو مسجد موجودلیگی  مملکت ده­ گی تاش سازلیک صنعتینی تۉلیق نمایان قیله دی.

         5۔ استخر یا حوض: میلادی 1660۔ییلده ملکه سرایی حدودیده چیرایلی حوض قوریلگن. اوشبو حوض باشقه بنالر یانیده کۉپه ­یتیریلیشی بیلن باغ نینگ چیرای گه چیرای قۉشگن. بویېرده تشریف بویروچی تماشاچی لرسوو گه سوزیش لری هم ممکن.

         6۔ بابرباغی رستورانتی: ملکه سراییده حشمتلی و تازه رستورانت تشکیل ایتیلگن بۉلیب، او یېرده محللی افغانستان طعام لری تقدیم اېتیله دی. اوشبو رستورانت مخلص لری کۉپلب اېنگ مشهور افغانستان اۉزبېک لری طعامی بۉلمیش اۉزبېک پلو یا قابلی پلونی تناول اېته­ دیلر.

        7۔ حمام: بابرباغی یېرنینگ تیک یوزه­ سی گه واقع بۉلیب، شمالدن جنوبگه تیک زینه پایه لر بیلن یوریش ممکن. اوشبو زینه پایه لردن تشقری باغ نینگ تیک جاییدن پست جایلرگه چیرایلی سوولر آقیب اۉته­دی. اونینگ اخیری و ملکه سرایگه یقین جایده عمومی فایده لنیش اوچون کیچیک حمام قوریلگن و  اوشبو جای بو باغ نینگ کۉنگیل آچر جای لریدن بیری دیر.

       8۔ بالاجوی: بو اریق آرقه­لی بابر باغی نینگ سووی کابل دریاسی نینگ سووینی “شاه کابل” تاغی بلندلری بۉیلب چهل دختران گه آلیب کېلر اېکن. بابر ایتگنی گه کۉره، بالای جوی 15عصرنینگ ایککینچی یریمده اولوغ بېک میرزا دوریده میرزا ویس اتکه تامانیدن قازیلیب، قوریلگن. افسوس که زمان اۉتیشی بیلن  قراوسیزلیک طفیلی سېکین۔ سېکین اوشبو بویوک اریغ اۉرته دن کېتکن. فقط معلومات لرینگیز اوچون کیریتدیک، باغ اېسه حاضرده قودوق لر واسطه سی بیلن سوغاریله­ دی.

       9۔ باغ میدانی: اوشبو یېر 11 گیکتیر ییر یا55 جریب زمین  دن عبارت بۉلیب، یوقاریده ایتیلگن بنالر، مقبره لر و اریق لر نینگ برچه سی منه شو میدان ایچیده واقع بولگن. باغ توگره ­گی پخسه لای دن چیرایلی بلند دیواردیر.(میرزایی، 1398)

       بابرباغی نینگ بوگونگی وضعیتی

اوشبو باغ کابل نینگ گذرگاه ناملی منطقه ­سیده جایلشگن. غرب دن چهل دختران و دارالامان منطقه ­سی یۉلی، شرقدن شېردروازه تاغی، جنوبدن چهل ستون منطقه ­سی یۉلی بیلن باغلیق. اساسن اوشبو باغ محمد نادرشاه(1883۔1933) دوری  گه قدر شاه باغی بۉلگن. عادی انسان لر اونی زیارت قیلیش لری و سیرقیلیش لری تدقیقلنگن. نادرشاه حکومتی دن کېیین بو باغ نینگ اېشیگی خلققه آچیلگن. شو سنه دن سۉنگ جمعه کون لری آدملر بابرباغی گه هاردیق چیقریش اوچون کېلیشلر اېگن لر.

اما، افغانستانده گی یریم عصرده یوزبیرگن  شدتلی و یامان اوروش لرطفیلی بو باغ ویران بۉلیندی. باغده درخت لر اۉرنیده ماین لر و یشیل اۉسیملیک لر اورنیده اۉق لر اېکیب، اوستیریلدی. لیکن میلادی 2001 ییلگه حامد کرزی وقتینچه ­لیک حکومتی ایش گه کیریشی بیلن اوشبو باغ قیته تیکلندی. بابرباغینی سقلش و پرورش قیلیش انستیتوتی رهبرلیگی نینگ سۉزلریگه کۉره، اوشبو باغ بېش ییل ایچیده یعنی 2001۔1387۔ییللری آره سیده قیته قوریلگن. اوشبو باغ قیته قوریلیشی اوچون  باغ نینگ تاریخی اساس لری جهان موزیی لریدن تۉپله ­نگن حجت لر، تصویرلر و حقوقی اسناد لرگه اساسله ­نیب، تیکلندی و باغ اېسه اېسکی قیافه سینی اۉزیگه آلدی. بابرنامه گه اساسن برچه درخت لر، میسه زارلر، میدان لر بابرنینگ باغدارلیک اسلوبی گه تېنگ تیارلنگن.

لیکن اوشبو باغ نی تۉلیق قیته تیکله ­نیشی اوچون اوشه پیتده سککیز یریم میلیون امریکایی دالر صرفلنگن. بیراق بو مقدار بابر باغینی سقلش و پرورش قیلیش انستیتوتی تامانیدن چاپ اېتیلگن رساله ده ایتیلیشیچه، تخمینن یېتی میلیون دالر بۉلگن. شوندن 80% آغاخان مدنیت جمعرمه­سی و قالگن 20% آلمان و امریکاو ناروی یاردمی بیلن تۉلنگن.میلادی 2017۔ییلی بابرباغی تۉلیق تعمیرلنگنیدن سۉنگ بابر باغینی سقلش و پرورش قیلیش انستیتوتی گه تاپشیریلدی.

حاضرده، اوشبو باغده جمعی سکسان کیشی لیک آلتیته تشکیلاتی بار. هربیر باشقرمه اۉزی نینگ فنی خادم لریگه اېگه. مثال اوچون اوشبو باغ نینگ باغدارچیلیک باشقرمه سیده اۉن تورت ده رسمی باغبانی بار. اساسن بابرباغی نینگ درآمدی نینگ 56 % تکت سودا سیدن عبارت. بو باغ گه کیریش هربیر کیشی اوچون 20 افغانی، باله لر اوچون 10 افغانی، عکاسلر اوچون 100 افغانی، چېت اېللیک لر اوچون 250افغانی، خارجلیکلرنینگ کمره سی اوچون 350 افغانی تۉلنه­ دی.

البته بو درآمدلرنینگ برچه سی بابرباغینی سقلش و پرورش قیلیش تشیکلاتی تامانیدن ییغیب آلینه­ دی، منه شو پیت لر، اوشبو باغده  انار، اۉریک، آلمه، ناک، شفتالو، بادام، جییده، اوزوم و شو کبی هر خیل میوه لی و میوه سیز درخت لرموجود و عینن بابر باغیده تورلی گل و چیرایلی اۉسیملیکلرنی کۉریش ممکن، همده بو باغده کاروانسرای، مسجد، ملکه سرایی، سوو انباری، بویوک ایوان، رستورانت، آشخانه لر عین حالده، باغ اۉرته سیدن آقیب اۉتووچی سای اریغی موجود دیر. اوشبو باغ نینگ کاروانسرای ده عتیقه بویوم لر، هنرمندچیلیک، یاغاچدن یسلگن بویوملر و قول صناعتی بویوم لری ساتووچی دوکان لری بار.

خلاصه قیلسک، آلدینگی  ییگیرمه ییللیک اسلام جمهوریتی حکومتی دوریده اوشبو باغده یوزلرچه مدنی۔بدیعی دستورلر ، فوتوکۉرکزمه لر، خطاطلیک، رسم، هنرمندچیلیک، موسیقه کانسرتلری اۉتکزیلدی و محلی و خارجی موسسه لرهم اۉز دستورلرینی اوشبو باغ ده اۉتکزگن لر. حاضرهم اوشبو تاریخی باغ اۉشه چیرایلی و بار بایلیگی بیلن اسره لیب کېلماقده.

ادبیات­لر:

1۔ امینی، محمد اکبر. ۲۰۲۰/۲/۲۱ میلادی. ظهیرالدین محمد بابر و یادی از کابل. سایت مُندیگک. https://mundigak.com .

-2بابر، ظهیرالدین محمد بابر. 2023. بابرنامه. ناشر تعلیمی انشتارات موسسه سی. چاپگه تیارلاووچی: محقق رحیم ابراهیم. 147۔148بیتلر.

3۔ میرزایی، زهرا.1398۔شمسی  باغ بابر افغانستان | تفرجگاه زیبای کابل. سایت کارناوال . https://www.karnaval.ir

4۔ نواندیش، الیاس.۱۳۹۶/۱/۲۱ شمسی.  باغ بابر یادگار پنچ صد ساله کابلستان. سایت اطلاعات روز. https://www.etilaatroz.com

5۔ قووانچ، احسان الله.1399شمسی.فصل نامۀ علمی و تحقیقی پوهنتوب فاریاب “نوایی بیلن بابر نینگ فکری مناسب لری” ، میمنه: فاریاب، ص 56۔78.

6۔ کارگر، عبدالله 2007۔7۔10. ظهیرالدین محمد بابرنینگ افغانستانده گی عابده لری.بی بی سی اۉزبېک سایتی. https://www.bbc.com

7۔ کارگر، عبدالله، 1382شمسی. شهنشاه سخنور ظهیر الدین محمد بابر.  پاکستان : موسسه انتشارات الازهر.ص4۔5.

8۔ کهزاد، احمد علی.1384شمسی. تاریخ افغانستان.جلد اول، دوم و سوم، طبع دوم، کابل: ، صفحات بین 703۔728. به کوشش نشرات میوند.

9۔کهزاد، احمد علی.1336 شمسی .بالای حصار کابل و رویداد های تاریخی.جلد اول، انشتارات: کابل، ص39.

10۔ یارقین، محمد حلیم.ظهیرالدین محمد بابرشاه و مدنیت رواجی. https://www.bbc.com

11۔ سایت شهرداری کابل. باغ بابر، از باغ شاه تا باغ مردم. https://km.gov.af

12۔ https://www.farsnews.ir