حضرت خواجه عبیدالله احرار مرکزي آسیا خلقلری نینگ 15 عصر ایکّینچی یرمیدهگی اجتماعي-سیاسي، مدني و تفکر رواجیده مهم اۉرین توتگن. نقشبنديه طریقتی نینگ نظري، عملي جهتلرینی باییتیب، بو تعلیمات نینگ مشهور بۉلیشیگه حصه قۉشگن تاریخي شخص دیر. او هجري 806 ییل رمضان آییده (1404 ییل، ) شاش تاشکېنت ولایتی مضافاتلریدن باغستانده دنیاگه کېلگن. آتهسی خواجه محمود و بووهلری معرفتلی کیشیلردن بۉلیب، دهقانچیلیک و تجارت بیلن شغللنگن. آنه طرفیدن خواجه احرار مشهور شیخ خواندی طهورگه باریب اولنهدی.
خواجه احرار باشلنغیچ معلوماتنی تاشکېنت مدرسهلریده آلیب، یاشلیک چاغلریدناق مقّدس جایلرنی زیارت قیلیشگه مایللیک کۉرسهتهدی و 23—24 یاشلرده تاغهسی، زمانهسی نینگ بیلیمدان کیشیلریدن بۉلگن خواجه ابراهیم اونی سمرقندده اۉقیتیشنی مقصد قیلیب قۉیهدی. خواجه احرار کۉپراق تصوف علمیگه قیزیقهدی. شو مقصدده هراتگه کېلیب، 1428—1431 ییللر آرهسیده شیخ بهاوالدین عمر، شیخ زینالددین خوافي کبی تنیقلی متصوف بیلیمدانلری صحبتیده بۉلهدی. سۉنگ چغآنيان نینگ خولغتو موضیعیده استقامت قیلووچی خواجه بهاوالدین نقشبند نینگ شاگردی بۉلگن یعقوب چرخي (وفاتی 1447)گه قۉل بېریب، اوندن نقشبنديه طریقتی اساسلرینی اۉرگنهدی. 1431—1432 ییللر آرهسیده خواجه احرار تاشکېنتگه قَیتیب، نقشبنديه طریقتی نینگ ییریک اربابی بهاوالدین نقشبند تعلیماتی نینگ دوامچیسی صفتیده تنیلیب، عینِ وقتده دهقانچیلیک و تجارت ایشلری بیلن مشغول بۉلهدی.
منبعلرده کۉرسهتیلیشیچه، خواجه احرارنینگ خۉجهلیک فعالیتی تېز آرهده جوده کېنگ رواج تاپهدی. چنانچی، «رشهات» اثری مؤلفی فخرالدین علی خواجه احرار یېرلری تاشکېنت ولایتیدن تا امودریا ساحللریگچه بۉلگن حدودده 1300 دن آرتیق اېکینزارلرنی تشکیل اېتگنینی اېسلهتهدی. شونیسی اعتبارگه سزاوارکی، تدقیقات ایشلریده انیقلنیشیچه، ميده ملکچیلر سالیقلردن قوتولماق اوچون اۉز یېرلرینی خواجه احرار اختیاریگه اۉتکزیشگن. خواجه احرارنینگ حکمدارلر آلدیدهگی نفوذی شریعتده بېلگیلنگندن (عشر، مال، زکات) تشقری فوق العاده سالیقلرنی محنتکشلر گردنیگه یوکلشدن اولرنی حمایه اېتگن. خواجه احرار یېرلری نینگ کۉپهییب باریشیگه بو عامل هم بیر سبب بۉلگن، خلاص. دهقانچیلیک، چارواچیلیقدن تشقری خواجه احرار نینگ شهرلرده هم هنرمندچیلیک رستهلری، اوستاخانهلری بۉلگن و بولردن هم کتّه درآمد کېلیب تورگن.
سودا-ساتیق مسألهلریده خواجه احرار نهفقط ماوراءالنهر حدودیده، بلکه خراسان، هندستانگه هم ماللرنی یوباریب، سودا قیلگن. شونی هم ایتیب اۉتماق لازمدیرکی، خواجه احرار اۉز خۉاجهلیک فعالیتیدن آلگن درآمد نینگ کۉپگینه قِسمینی اهالی باشیگه توشگن آغیر سالیقلرنی تۉلهش، دیني و مدني قوریلیشلرنی عملگه آشیریش کبی ایشلرگه صرفلهگن. چنانچی، عمرشیخ میرزا تاشکېنت اهالیسیدن 250 000 دینار حجمیده سالیق طلب قیلگنیده خواجه احرار بو مبلغ نینگ همهسینی اۉزی تۉلهب، ینه 70 000 دینارنی هم سالیق ییغووچیلرگه تاپشیرگن. شونینگدېک، خواجه احرار تامانیدن سمرقندده، تاشکېنتده مدرسهلر قوردیریلگنلیگی منبعلردن معلوم.
نقشبنديه طریقتی نینگ اساسي غایهسی: محنت بیلن مشغول بۉلیش و عینِ وقتده دل الله بیلن بۉلماغی لازملیگی خواجه احرار تامانیدن اعتراف اېتیلگنی و عملده قۉللنیلگنی اونینگ اۉز سۉزیدن روشن دیر. «حضرت عبدالخالق غجدواني بویورمیشلرکی، دېیدی او علی صفي نینگ «رشهات» اثریده کېلتیریلیشیچه، خلق نینگ آغیرینی یېنگیل قیلماق درکار، اما بونگه حلال کسب بیلنگینه اېریشیلهدی. «قۉل ایش بیلن، دل یار (الله) بیلن» شعاری خواجگان طریقتیده مقرردیر».
خواجه عبیدالله احرارنینگ مملکت سیاسي حیاتیده فعال اشتراکی 1451—1452 ییللرگه عایددیر. 1447 ییلی تېموريلر دولتی باش حکمداری شاهرخ نینگ، 1449 ییلی اېسه ماوراءالنهر حکمداری میرزا اولوغ بېک نینگ وفاتیدن سۉنگ بیر نېچه ییل تېموري شهزادهلر آرهسیده تخت اوچون کورهش بارهدی. 1451 ییلی شهزادهلردن بیری ابو سعید میرزا تاشکېنتده بۉلیب، خواجه احرارنی اۉزیگه معنوي مددکار دېب تنيدی و شو ییلی میرزا عبدالله بیلن بۉلگن جنگده قۉلی بلند کېلیب سمرقندنی اېگهلهیدی همده خواجه احرارنی تاشکېنتدن سمرقندگه کۉچیریب کېلهدی. خواجه نینگ سمرقندده مقیم توریشی انه شو 1451 ییلدن باشلنهدی. اونینگ مملکتدهگی سیاسي جریانلرده اشتراکی 1454 ییلگه عاید بۉلیب، شو ییلی خراسان حاکمی ابولقاسیم بابر سمرقندنی قمل قیلگنیده خواجه احرار شهر حمایهچیلریگه باش بۉلیب، دشمننی صلح توزیشگه مجبور اېتهدی. شو بیلن خاجه احرارنینگ شهزادهلر آرهسیدهگی نزاعلرنی صلح بیلن یکونلب، مملکتده آسایشتهلیک اۉرنهتیشگه قرهتیلگن سیاسي فعالیتی عمر بۉیی دوام اېتهدی. اونینگ 1458 ییلی شاهرخيهده اۉزارا قانلی تۉقنشووگه تیار اوچ حکمدار: سلطان ابو سعید (1451—1469) نینگ اۉغیللری سلطان احمد میرزا، عمرشیخ میرزا و یونس خان (1462—1487) نینگ اۉغلی سلطان محمودلر آرهسیدهگی نزاعنی صلح بیلن برطرف قیلگنلیگی منبعلرده کۉپ تلقین اېتیلگن.
خواجه احرار ولي 1490 ییلده وفات اېتگن و سمرقندده دفن اېتیلگن.
خواجه احرار قلمیگه منسوب اوچ رساله بیزگچه یېتیب کېلگن. اولردن بیری — «فقرات العارفین» («عارفلر سۉزلریدن پرچهلر») نامی بیلن مشهور بۉلیب، اونده خواجه احرار نینگ و بعضی باشقه تصوف نمایندهلری نینگ طریقتگه عاید فکرلریدن نمونهلر کېلتیریلگن. «والیديه» دېب ناملنگن ایکّینچی رسالهسینی خواجه احرار اۉز آتهسی التماسیگه کۉره یازگن. اونده طریقت یۉلیگه کیرگن کیشی نینگ اخلاق-آدابی، فقر و فنا توشونچهلری حقیده سۉز بارهدی. بو رساله اۉز دوریده مشهور بۉلیب، جامي و علیشېر نوايیلر او بیلن یقیندن تنیشگنلر. ظهیرالدین محمد بابر اېسه اونی فارسيدن اۉزبېک تیلیگه شعري ترجمه قیلگن. اوچینچی رساله «هورايیه» دېب اتهلیب، مشهور متصوف شاعر ابو سعید ابولخیرنینگ (11 عصر) اوشبو «هورا» («حُرلر» یاکه «فرشتهلر») سۉزی بیلن باشلنووچی بیر رباعی سینی شرحلشگه بغیشلنگن.
بولردن تشقری خواجه احرار تامانیدن اۉز زمانداشلریگه یازیلگن انچهگینه روقعه ناملری هم بیزگچه یېتیب کېلگنکی، اولرنی هم مذکور اثرلر سیرهسیگه کیریتیش جایز، چونکه اولرده مؤلف نینگ اۉز دوری معنوي، اجتماعي و سیاسي حیاتیده توتگن اۉرنی عکس اېتهدی. خطلر تورلی تۉپلم و مناقیبلر صحیفهلری آرقهلی بیزگچه یېتیب کېلگن. اولردن اېنگ مهمی «مجموعهیی مُراضاتلات» دېب ناملنگن 15 عصر دستخطلر تۉپلمی ترکیبیدهگی روقعهلردیر. تۉپلم علیشېر نوايی بویروغی بیلن توزیلگن و شو نینگ اوچون «نوایي البومی» دېب هم اتلهدی. اونده خواجه احرار نینگ 128 دانه روقعهلری موجود. اولر سمرقنددن هراتگه حسین بایقراگه و اکثری، علیشېر نوايیگه یازیلگن. بو حقده «نسایم المحبت» اثریدهگی نوايی نینگ اۉز سۉزلری تصدیقلهیدی: «…الر نینگ بو حقیر ایله التفاتلری کۉپ بار اوچون وحي آثار روقعهلری بیلن مشرف قیلیب، ایشلرگه مأمور قیلور اېردیلر، اول روقعهلرنی مورققه یسهب، جزول و تکلفات بیله اسرهمېن». مضمون جهتدن روقعهلرنی اوچ تورکومگه بۉلیب شرحلش ممکن: بیرینچیسی بو ماوراءوالنهر و خراسانده حکمرانلیک قیلگن تېموري حکمدارلر، چنانچی، بدخشان حاکمی سلطان محمود (1459—1494)، ماوراءالنهر حاکمی سلطان احمد (1468-1493) همده سلطان حسین بایقرالر آرهسیدهگی سیاسي، حدودي مناسبتلرگه دایر خطلر. اولرده خواجه احرار تېموري شهزادهلر آلدیگه اۉزارا نزاعلرنی تینچلیک یۉلی بیلن حل اېتیش، اوروشلر طفیلی اهالی نینگ جان و مالیگه ضرر یېتکزمسلیک کبی طلبلرنی قۉیهدی و بونی عملگه آشیریشنی نوايیدن التماس قیلهدی.
ایکّینچی تور خطلرده اېسه خواجه احرار شریعت قانون-قاعدهلرینی مستحکملش و بو آرقهلی مملکتده عدالت اۉرنهتیش، مسلمانلر، یعنی عادي رعیتلرگه جبرو ظلم اۉتکزیشدن ظالملر قۉلینی کۉتاه قیلیش کبی فکرلرنی افادهلهیدی، بعضاً اېسه عدالتسیزلیککه اوچرهگن بیرار جبردیده نینگ انیق نامینی ایتیب، یاردم کۉرسهتیشنی سۉرهیدی.
اوچینچی تورکوم خطلرگه کېلسک، اولر خواجه احرار و اونینگ یقین مریدلری نینگ خراسان حدودیده آلیب بېرگن خصوصي خۉاجهلیک همده سودا-ساتیق ایشلریگه و شولر بیلن باغلیق سالیق-ییغینلر مسألهسیگه عایددیر. بو خطلرده خاجه اهرار اۉز دوری نینگ ییریک یېر-سوو، مال-ملک اېگهسی صفتیده گودهلنهدی، اۉزی نینگ و یقین کیشیلری نینگ منفعتلری خراسانده هم حمایه قیلینیشیگه اینتیلهدی. اما، ایتیب اۉتیش لازمکی، بو توردهگی خطلر آرهسیده هم بعضاً عادي عدالتلی کیشیلر حقوقینی حمایه قیلیشگه قرهتیلگن التماسلر اوچرهب تورهدی.
معلومکی، 15 عصر تېموريلر دولتیده ماوراءالنهر و خراسانده اقتصادي، مدني، علم-فن ساحهلریده یوکسهلیش دوری بۉلگن. شو بیلن بیرگه تېموريلر دولتی نینگ بحرانی هم انه شو عصرگه تۉغری کېلیب، اۉزارا تخت اوچون کورهشلر نتیجهسیده عادي خلق احوالی آغیرلشه بارگن. شریعت تامانیدن بېلگیلنگن عشر، مال و زکاتلردن تشقری هر خیل وقتلرده تورلی مناسبتلر بیلن آلینهدیگن آلیق-سالیقلر سانی 30 گه یقین عددنی تشکیل اېتر اېدی. اولردن بعضیلری (تمغا، یارغاو) مۉغوللر حکمرانلیگی دوریده جاري اېتیلگن بۉلیب، بعضی وقتلرده حلی هم قۉللنیب کېلردی. انه شوندهی بیر شرایطده خواجه احرار مسلمانلر باشیدن جبر-ظلمنی دفع اېتماق اوچون دین و شریعتنی دستور قیلگن حالده سلطانلرگه مراجعت قیلماق لازملیگینی نقشبنديه طریقتی نینگ وظیفهلریدن دېب اوقتیرهدی. خواجه اخحرار سرای خدمتیدن واز کېچماقچی بۉلگن علیشېر نوايیگه خط یازیب، ایتهدی: «…اېشیتیشیمچه، آنحضرت، یعنی سلطانگه ملازمت قیلیشدن گاها ملالت چېکر اېکنسیز. التماس شوکی، مسلمانلرگه مدد یېتکزماق و بیرار فقیر نینگ دلی مشکللیکدن خلاص تاپیب، شاد بۉلماغی اوچون خاطری شریفینگیزنی سرای خدمتیدن اوزمنگ… بیرار کیشی هم مسلمانلر غمینی یېییشنی اۉیلهمهی قۉیگن بو وقتده اولرگه غمخۉرلیک قیلیش اېنگ خیرلی ایشدیر!..»
