محمدرضا اېرنيازبېک اۉغلی آگهي 19 عصر خوارزم ادبي محیطینینگ ییریک سیمالریدن بیری بۉلیب، نوايیدن کېین اېنگ «کۉپ و خۉب» شعر ایتگن شاعرلردن دیر.
آگهي 1809 ییل 17 دسامبرده خیوه اطرافیدهگی قییات قیشلاغیده (حاضرگی آگهي ناملی جماعه خۉاجهلیگی) دنیاگه کېلگن. آتهسی اېرنيازبېک وفات اېتگچ، یاش قالگن آگهينی تاغهسی مونس اۉز تربیهسیگه آلدی. مونس اطرافیگه تۉپلنگن ایجادکارلر بۉلگوسی شاعر آگهي ایجادیگه کتّه تأثیر قیلدی. آگهي دستلبکی بیلیمنی مونس خوارزميدن آلدی، کېیینچهلیک خیوه مدرسهلریده تحصیل کۉردی. 1829 ییل مونس وفات قیلگندن کېین اللّهقولیخان اونینگ اۉرنیگه آگهينی باش میرابلیک وظیفهسیگه تعیینلهیدی. شاعر خدمت یوزهسیدن خوارزم واحهسی نینگ کۉپ جایلریده بۉلیب، دهقانلرنی، هنرمندلرنی اَینچلی حیاتینی اۉز کۉزی بیلن کۉردی. بو آگهي ایجادیگه تأثیر اېتمهی قالمهدی.
آگهي دن بای ایجادي میراث قالدی. او مدرسهده اۉقیب یورگن پیتلریدهیاق «بیاضی متفرقهی فارسي» ناملی بیاض توزدی. بو بیاضگه جامي، نوايی، حافظ، شېرازیی، بیدل، فضولي غزللرینی کیریتیش بیلن بیر قطارده اولرگه اېرگشیب یازگن اۉزی نینگ اۉن بېش غزلی و ایکّی مخمسینی قۉشدی. آگهي استاذی مونس باشلب قۉیگن، اما، تماملهی آلمهگن تاریخي «فردوس الاقبال» اثرینی یازیب توگهتدی. بوندن تشقری خیوه خانلیگی تاریخیگه عاید «رياض الدوله»، «جامعالواقعات سلطاني»، «زوبدة التّواریخ»، «گُلشن دولت»، «شاهد اقبال» ناملی تاریخي اثرلر یازدی. آگهي جهان مدنیتینی نادر دردانهلری حسابلنگن سعدي شېرازینینگ «گُلستان»، نظامي نینگ «هفت پیکر»، هلالي نینگ «شاه و گدا»، کیکاووس نینگ «قابوسنامه»، کاشیفينینگ «اخلاقی محسیني»، جامي نینگ «یوسف و زلیخا» کبی بدیعي، تاریخي، اخلاقي، فلسفي، دیدهکتیک اثرلرینی اۉزبېک تیلیگه ترجمه قیلدی.
آگهي 1872 ییلده پراکنده بۉلگن بدیعي میراثینی جمعلب «تعویضالعاشقین» («عاشقلر طوماری») ناملی دېوان توزیب قالدیردی. مدنیتیمیزنینگ دردانهسی بۉلگن بو دېوان اۉزبېک ممتاز شعریتی نینگ 22 ژانرینی اۉز ایچیگه قمرهب آلگن.
آگهي ایجادیده 19 عصر خیوه خانلیگیدهگی اجتماعي حیات اۉز افادهسینی تاپگن. بو دورگه کېلیب، تورکستان روسيه تامانیدن باسیب آلینگندی، خلق ایکّی یاقدن ظلم آستیده قالگندی. آگهي بوندن قتّيق قیغورردی، خلق حُر، آزاد یششینی آرزو قیلردی.
آگهي دنیاگه، انسانگه توگنمس محبت، حیاتگه چېکسیز مِهر بیلن قرهیدی، اجتماعي جریانلرگه قتّيق قیزیقهدی. شاعر انساننی حیات گۉزللیکلرینی، محبت شوق-ذوقینی تۉلیب-تاشیب ترنم اېتهدی. متفکر اۉز اثرلریگه اجتماعي فکرلرنی مهارت بیلن سینگدیریب یوبارهدی. مثال اوچون مشهور «فېروز» اشولهسیدهگی قوییدهگی سطرلرنی اېسلهیلیک:
اې شاه، کرَم ایلر چاغی تېنگ توت یامان و یخشینی،
کیم، مِهر نوری تېنگ توشر ویران و آباد اوستینه.
خاکی تنینگ برباد اۉلور، آخر جهانده نېچه ییل،
سَیر اېت سلیماندېک اگر تختینگ قوریب باد اوستینه.
آگهي نینگ یوکسک انسانپرورلیک روحی بیلن سغعاریلگن غایهلری خان و شاعر فېروزنینگ سیاسي-معرفي تربیهسیگه تأثیر قیلهدی. او تاریخچی عالِم صفتیده خیوه خانلریگه، ییریک تاریخي شخصلرگه بغیشلب قصیدهلر یازگن. شاعر نینگ «قصیدهی نصیحت» دېگن قصیدهسی بونگه یقّال مثال بۉلهدی. اثر فېروزگه بغیشلنگن. آگهي اۉز نصیحتلریده سلطنتنی باشقریش نینگ یۉل-یۉریقلرینی کۉرسهتهدی، مملکت و خلقنی عدالت بیلن اداره اېتیش یۉللرینی بېلگیلب بېرهدی. بو قصیده مثنوی ژانریده یازیلگن بۉلیب، شاعر نینگ سیاسي-معرفي قرهشلرینی یارقین افاده قیلهدی. شاعر فکریچه، هر قندهی دولت باشلیغی حاکمیتنی مستحکملش اوچون برچه ایجابي فضیلتلرگه اېگه بۉلیشی لازم. پادشاه هِمتلی، شجاعتلی، عدالتلی، غیرتلی، سخاوتلی، حیالی، صاف نیتلی، مدنیتلی، همیتلی کمبغلپرور بۉلیشی ضرور. حکمدار شو فضیلتلرگه اېگه بۉلسه حاکمیتی کمال تاپهدی، مملکتی فراوان بۉلهدی، دېگن فکرنی ایلگری سورهدی.
آگهي دولتنی باشقریش نینگ یۉللرینی هم کۉرسهتیب اۉتگن. شاعرنینگ فکریچه، شاه شریعت احکاملریگه قتّيق عمل قیلماغی درکار. عیش-عشرتدن، فتنه و غیبتدن، غفلتدن، یالق-آولیکدن، ظلم-رزالتدن، چقیمچیلیکدن، مالپرستلیکدن اوزاق بۉلیشی کېرهک. خیوه خانی فېروز آگهي نینگ دولتنی باشقریش تۉغریسیدهگی مصلحتلریگه قولاق توتگن، اونینگ حکمتهی بَیتلرینی مرمر تاشلرگه یازدیریب عرضخانهلریگه قۉیدیرگن، کۉپ اېزگو ایشلرنی عملگه آشیرگن.
بو دورده خوارزم خلقی محلي بایلر و روس باسقینچیلری ظلمی آستیده قالگندی. لېکن شونگه قرهمهی خانلیکده مدني-معرفي ایشلر رواج تاپدی. بونده آگهي نینگ معرفي حسی کتّه بۉلدی. آگهي نینگ فېروزگه بېرگن سیاسي سبقلری بوگون هم اۉز قیمتینی یۉقاتگن اېمس.
متفکر شاعر جمعیت نینگ انسانپرورلیک امکانیتلرینی آشیریش نینگ برچه یۉللریدن فایدهلنیشگه حرکت قیلدی، حکمدارلرنی عدالتگه، رحم-شفقتگه دعوت اېتدی. آگهي سید محمدخان التماسیگه بناءً 1857 ییلده قصیده یازدی.
بس، اېندی رعیتگه قیل امداد،
تاپهی دېسنگ ایکّی جهانده مراد.
الاهې، بو قصر ایچره قیلگین مکان،
بو منزلنی فهم اېتمهگیل جاویدان.
وفاسیز دُرور دهر اقبالی بیل،
بقاسیز دُرور ملک ایله مالی بیل.
کۉنگیل قۉیمهگیل ملک بنیادیغه،
اېت، البته، مظلوملر دادیغه!
قصیده کهنه ارکده خان نینگ عرضخانهسیدهگی مرمر اوستونگه اۉییب یازیلدی. شاعر اۉز قصیدهسیده انسانپرورلیک غایهلرینی آلغه سوردی، عدالتپرور، معرفتپرور دولت رهبرلرینی آرزو قیلدی و خاننی شونگه دعوت اېتدی.
آگهي خیوه خانلیگی نینگ 1813 ییلدن 1873 ییلگچه بۉلگن تاریخینی ایزچیللیک بیلن بای منبعلر اساسیده یازیب قالدیرگن. آگهي نینگ تاریخي اثرلریگه اکادمیک و. و. برتالد یوقاری بها بېرگن: «مونس و آگهي تامانیدن یرهتیلگن ادبي و تاریخي اثرلر… واقعهلرنی بیان اېتیش و اولرده کېلتیریلگن دلیلي منبعلرنینگ کۉپلیگی جهتیدن بیزگچه یېتیب کېلگن قۉقان و بخارا خانلیکلری تاریخی بۉییچه بۉلگن همه اثرلرنی اۉزیدن انچه آرقهده قالدیرهدی»[1].
آگهي نینگ تاریخي اثرلری دلیلي منبعلرنینگ بایلیگی و ایشانچلی بۉلیشی بیلن اجرهلیب تورهدی. آگهي نینگ تاریخي اثرلری قۉشنی قرداش خلقلرنینگ تاریخینی اۉرگنیشده بیرینچی منبع حسابلنهدی. اونینگ ترجمه اثرلری خارزم ایجادکارلرینی عرب، فارس-تاجیک ادبیاتی نینگ نایاب دردانهلری بیلن تنیشتیردی، خلق نینگ معنوي سویهسینی بیر پاغانه بلندگه کۉتردی، اۉزبېک ادبیاتی خزینهسینی ینگی اثرلر بیلن باییتدی، خلقلر اۉرتهسیدهگی دۉستلیک و مدني علاقهلرنی مستحکملهدی.
